سلامت مواد غذایی برای تأمین کنندگان آن یک مسئولیت اجتماعی و تعهد اخلاقی است. امروز موضوع محصولات تراریخته برای اصلاح نژاد بذر تا محصول نهایی برای تغذیه بیش از ۸ میلیارد جمعیت جهان مطرح است. این محصولات چقدر سلامت انسان را تضمین می‌کنند؟ به گفته کارشناسان حوزه کشاورزی بیش از ۹۰ درصد کشت دانه‌های روغنی در جهان به شکل تراریخته انجام می‌شود.
حسین شیرزاد، تحلیلگر کشاورزی توسعه در یادداشتی تخصصی برای مهر نوشت؛ از سال ۲۰۱۹ میلادی ایالات متحده آمریکا به میانگین نرخ پذیرش ۹۵ درصد کشت سویا، ذرت و پنبه بیوتکنولوژیکی رسیده است. در این سال مساحت بیوتکنولوژی در این کشور ۷۱.۵ میلیون هکتار بود که ۳۸ درصد از مساحت بیوتکنولوژی جهانی را پوشش می‌داد، با میانگین نرخ پذیرش ۹۴ درصد برای محصولات اصلی، مشابه سال ۲۰۱۸. محصولات بیوتکنولوژی کاشته شده سویا ۳۰.۴۳ میلیون هکتار، ذرت ۳۳.۱۷ میلیون هکتار، پنبه ۵.۳۱ میلیون هکتار، کلزا ۸۰۰ هزار هکتار، چغندرقند حدود ۴۵۵ هزار هکتار)، یونجه ۱.۲۸ میلیون هکتار، سیب زمینی یک میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار و مقدار کمی هم پاپایا، کدو و سیب بود.
کانادا یکی دیگر از تولیدکنندگان عمده محصولات تراریخته در جهان است که به نرخ پذیرش ۹۵ درصد کلزای تراریخته رسیده است.
در آمریکای لاتین، ۱۰ کشور محصولات بیوتکنولوژیکی کشت می‌کنند، آنها مکزیک، کاستاریکا، هندوراس، کلمبیا، شیلی، بولیوی، آرژانتین، اروگوئه، پاراگوئه و برزیل هستند.
برترین کشور در حال توسعه محصولات بیوتکنولوژیکی
برزیل برترین کشور در حال توسعه کشت محصولات بیوتکنولوژیکی است. در سال ۲۰۱۹ برزیل سطح زیر کشت بیوتکنولوژی را به ۵۲.۸ میلیون هکتار افزایش داد زو جایگاه خود را به عنوان دومین کشور پس از ایالات متحده آمریکا حفظ کرد.
این محصولات شامل سویا، ذرت، پنبه و نیشکر مقاوم به حشرات است. برزیل فرآیند مجوز GM را سیستماتیک کرده و رویه‌ها مدرن شده است. این به متقاضیان اجازه می‌دهد تا هر گونه اطلاعات اضافی در مورد داده‌های جدید را برای اطمینان از مطابقت درخواست با شرایط جدید ارسال کنند.
رتبه سوم کشت محصولات تراریخته در جهان
آرژانتین رتبه سوم را در بین ۱۰ کشور برتر کاشت محصولات بیوتکنولوژی در سال ۲۰۱۹ داشت. منطقه زراعی بیوتکنولوژی متشکل از ۱۷.۵ میلیون هکتار سویا، ۵.۹ میلیون هکتار ذرت، ۴۸۵ هزار هکتار پنبه و بیش از ۱۰۰۰ هکتار یونجه بیوتکنولوژیک (که برای اولین بار در آرژانتین کاشته شد) با میانگین نرخ پذیرش نزدیک به ۱۰ درصد بود.
لازم به ذکر است که در سال ۱۹۹۶، تقریباً زمانی که محصولات تراریخته برای استفاده تجاری در چندین کشور تأیید شد، این رقم به ۱.۷ میلیون هکتار می‌رسید. ایالات متحده آمریکا بیشترین محصولات تراریخته را در بین هر کشوری تولید می‌کند و پس از آن برزیل، آرژانتین، کانادا و هند قرار دارند. تقریباً تمام دانه‌های سویا، پنبه و ذرت که اکنون در ایالات متحده کاشته می‌شوند، اغلب برای مقاومت در برابر آفات یا مقابله با استفاده از علف کش‌ها اصلاح ژنتیکی شده‌اند، در کنار تغذیه مردم، ذرت تراریخته و دانه سویا اغلب برای تغذیه حیوانات استفاده می‌شود.
بیش از ۹۵ درصد از دام‌ها و طیور در ایالات متحده از محصولات اصلاح شده ژنتیکی استفاده می‌کنند. بیش از نیمی از زمین‌های زراعی برداشت شده در ایالات متحده دارای گونه‌هایی با حداقل یک صفت اصلاح شده ژنتیکی در سال ۲۰۲۰ بوده‌اند. در اتحادیه اروپا و سایر نقاط جهان، محصولات تراریخته به طور گسترده رشد نمی‌کنند. قوانین اتحادیه اروپا مستلزم این است که غذاهای GMO برای مصرف کنندگان برچسب گذاری شوند و به کشورهای اتحادیه اروپا اجازه می‌دهد در صورت تمایل، محصولات دستکاری شده ژنتیکی را ممنوع کنند.
اکثر کشورهای اتحادیه اروپا محصولات GMO را کشت نمی‌کنند. قوانین GMO اتحادیه اروپا همچنان در بریتانیا اعمال می‌شود؛ اما در سال ۲۰۲۳، قوانین در انگلستان برای توسعه گیاهانی که از نظر ژنتیکی با استفاده از روش‌های مدرن مانند کریسپر ویرایش می‌شوند، کاهش یافته است ولی قوانین بیشتری لازم است تا اجازه دهد این گیاهان ویرایش شده ژنی در انگلستان کشت و فروخته شوند.
قوانین مربوط به اینکه آیا با این گیاهان اصلاح شده ژنی باید مانند یا متفاوت با GMO ها رفتار شوند، هنوز توسط بسیاری از دولت‌ها در سراسر جهان مشمول ارزیابی قرار دارند. در برخی از کشورها، مانند ایالات متحده با آنها اساساً مانند محصولات غیر GMO رفتار می‌شود. از آنجایی که آنها حاوی ژن‌های خارجی نیستند، حتی از گیاهان معمولی هم قابل تشخیص نیستند. اتحادیه اروپا تلاش دارد با پیشنهاد کمیسیون اروپا برای کاهش الزامات سختگیرانه GMO خود برای گیاهانی که با استفاده از فناوری‌های جدیدتر ویرایش ژن ساخته شده‌اند، در جهت مشابهی حرکت کند. در صورت تأیید، اتحادیه اروپا دو دسته از گیاهان را ایجاد می‌کند که با تکنیک‌های جدید ژنومی تغییر یافته‌اند. یک دسته از گیاهان را می‌توان با گیاهان معمولی مقایسه کرد و نیازی به برچسب گذاری GMO برای مصرف‌کنندگان ندارد. گیاهانی که با استفاده از این تکنیک‌های جدیدتر ساخته شده‌اند، اما این معیارها را ندارند، در دسته دوم قرار می‌گیرند. این امر مستلزم ارزیابی سخت‌گیرانه‌تر و برچسب‌گذاری اجباری است، مشابه آنچه در حال حاضر GMOها در اتحادیه اروپا تنظیم می‌شوند.
رویکرد «اصل احتیاطی» برای اعمال احتیاط در مورد موضوعاتی استفاده می‌شود که دارای سطوح نامشخصی از شواهد علمی در مورد خطر برای سلامت محیط زیست یا انسان هستند. این در دستورالعمل اتحادیه اروپا در مورد GMOs استفاده می‌شود.
مصرف محصولات تراریخته بین کشورها
مصرف محصولات تراریخته بین کشورها متفاوت است. محصولات اصلی تراریخته، ذرت و سویا، بیشتر برای تغذیه حیوانات استفاده می‌شود. گوشت، شیر و تخم مرغ حیوانات تغذیه شده با محصولات تراریخته توسط مردم بسیاری از کشورها از جمله بریتانیا خورده می‌شود. محصولات تراریخته همچنین در بسیاری از مواد غذایی فرآوری شده در سراسر جهان از جمله روغن‌های پخت و پز و سایر مواد مورد استفاده قرار می‌گیرند. غذاهای اصلی تراریخته که در حالت تازه مصرف می‌شوند عبارتند از یونجه، کدو حلوایی و پاپایا در ایالات متحده؛ گوجه فرنگی، پاپایا و فلفل شیرین در چین و بادمجان در بنگلادش.
هیچ میوه یا سبزی تراریخته تازه ای برای مصرف انسان در اتحادیه اروپا تأیید نشده است. ده‌ها میلیون تن ذرت تراریخته و سویا از آمریکای شمالی و جنوبی به سایر نقاط جهان که کمبود پروتئین گیاهی ارزان قیمت برای خوراک دام وجود دارد صادر می‌شود. به عنوان مثال، حدود دو سوم کل غذای حیوانات مبتنی بر پروتئین در اتحادیه اروپا از سویا تأمین می‌شود که حدود ۷۰ درصد آن وارداتی است و بیش از ۹۰ درصد آن از سویای تراریخته تولید می‌شود. گوشت، شیر و تخم مرغ حیوانات تغذیه شده با محصولات تراریخته در بسیاری از کشورها از جمله بریتانیا مصرف می‌شود. در بریتانیا، گوشت، شیر یا تخم‌مرغ‌هایی که به‌عنوان ارگانیک برچسب‌گذاری شده‌اند، از حیواناتی است که با غذای غیرتراریخته تغذیه شده‌اند. محصولات تراریخته همچنین در مواد غذایی فرآوری شده از جمله روغن‌های پخت و پز، نشاسته تخصصی (اغلب به مواد غذایی مانند پوشش‌ها و خمیرها اضافه می‌شود) و سایر مواد غذایی استفاده می‌شود. به عنوان مثال، روغن‌های پخت و پز، سس‌ها، بیسکویت‌ها و سایر شیرینی‌های ساخته شده از تراریخته‌ها یا حاوی محصولات تراریخته که باید به این صورت برچسب گذاری شوند، در سوپرمارکت‌های بریتانیا موجود است.
انواع پاپایا مقاوم به ویروس GM به طور گسترده در ایالات متحده آمریکا و چین رشد می‌کنند و به کشورهای دیگر از جمله ژاپن صادر می‌شود.
غذاهای دستکاری شده و نگرانی‌های موجود از آن
طرفداران GMO ها تاکید می‌کنند که می‌توانند بازده محصولات را افزایش دهند و به تغذیه جمعیت در حال گسترش جهان کمک کنند. اما منتقدان به نگرانی‌های انسانی و زیست محیطی اشاره می‌کنند.
مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۲ نشان داد که استفاده درست از محصولات تراریخته می‌تواند به شکل بالقوه با توانایی آن در کاهش بحران‌های غذایی در سراسر جهان، سود بیشتری نسبت به ضرر داشته باشد، نگرانی‌های اصلی مطرح شده توسط سازمان جهانی بهداشت، ایجاد آلرژن‌ها، افزایش مقاومت آنتی‌بیوتیکی و سرریز گیاهان تراریخته به زمین‌هایی است که محصولات معمولی در آن رشد می‌کنند. این سرریز می‌تواند تنوع محصولات در حال رشد را کاهش دهد و منجر به کشت منحصراً این ارقام گیاهی شود که می‌تواند باعث تخریب خاک و کاهش تنوع زیستی شود.
نگرانی‌های دیگر بر استفاده از آفت کش‌ها و علف کش‌ها متمرکز است. یک مطالعه در سال ۲۰۲۳ بیان کرد، برخی از مناطق کشت محصولات مقاوم به علف‌کش، به دلیل ظهور علف‌های هرز مقاوم به علف‌کش، گاهی اوقات بیشتر از مواد شیمیایی گیاه‌کش استفاده می‌کنند. با این وجود، این مطالعه نشان داد که به طور کلی، محصولات اصلاح شده ژنتیکی تأثیر مثبتی بر عملکرد محصول، مقاومت به آفات و بیماری‌ها و تحمل به تنش‌هایی مانند دمای بالا یا خشکی داشته است.
انتقادات دیگر درباره محصولات اصلاح شده ژنتیکی حول نحوه تنظیم آنها بوده که ثبت اختراع یکی از این دغدغه‌ها است. در ایالات متحده، برزیل و سایر کشورها، بذرهای GMO را می‌توان ثبت اختراع کرد. بازار جهانی بذر، به طور کلی، تحت سلطه تعداد کمی از شرکت‌ها فعال در این حوزه است. در مجموع ۹ شرکت ۶۳ درصد از بازار بذور تراریخته را در اختیار دارند. سایر شرکت‌ها ۳۷ درصد باقی مانده را کنترل می‌کنند. حال اگر ثبت اختراع بذر طبق قوانین ویرایش ژن اتحادیه اروپا، همانطور که در حال حاضر پیشنهاد شده است، مجاز باشد، می‌تواند منجر به «تمرکز بیشتر بذرها و تجارت گیاهان» شود. کارشناسان می‌گویند که نحوه ثبت اختراع این بذور بر کشاورزان تأثیر می‌گذارد، زیرا آنها اغلب مجبورند هر سال دانه‌های تراریخته را از شرکتی خریداری کنند که کنترل کاملی بر هزینه دارد.
قیمت دانه‌های تراریخته بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۵ بیش از ۷۰۰ درصد افزایش یافت. تعدادی از شرکت‌های بزرگ بذر، کشاورزان را به دلیل نقض حقوق ثبت اختراع با کشت محصولات تراریخته بدون پرداخت پول به دادگاه کشانده‌اند.
ثبت اختراع همچنین می‌تواند مشکلاتی را برای توسعه دهندگان بذر در مقیاس کوچک ایجاد کند، زیرا شباهت‌ها با محصولات ثبت شده نیز می‌تواند منجر به ادعاهای نقض شود. این می‌تواند هم برای محصولات اصلاح شده ژنتیکی و هم برای محصولات معمولی اعمال شود.
ویرایش ژنتیکی برای امنیت غذایی مفید است؟
طبق گزارش سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، بلایایی مانند سیل، خشکسالی و آتش سوزی جنگلی باعث از بین رفتن محصولات کشاورزی و دامی به ارزش ۳.۸ تریلیون دلار در ۳ دهه گذشته شده است. چه از طریق اصلاح سنتی و چه توسط دانشمندان در آزمایشگاه، محصولات اغلب تغییر می‌کنند تا در برابر خشکسالی مقاوم‌تر شوند و بهتر بتوانند با بیماری‌ها مبارزه کنند یا تلاش می‌شود تا ارزش غذایی آنها را بهبود بخشند. همه این عناصر می‌توانند برای کشاورزانی در سر تا سر جهان مفید باشند که محصولاتشان به دلیل شرایط آب و هوایی شدید ناشی از تغییرات آب و هوایی آسیب دیده است.
محصولات اصلاح شده ژنتیکی می‌توانند میزان غذای رشد شده در یک فضای مشخص را افزایش دهند که با توجه به اینکه میزان زمین‌های قابل کشت در سراسر جهان رو به کاهش است، امری قابل توجه خواهد بود.
تخمین زده شد که افزایش تولید از محصولات تراریخته کمک قابل توجهی به بهبود امنیت غذایی جهانی کرده است. در طول دوره ۱۹ ساله ارزیابی از تولید محصولات تراریخته (۱۹۹۶-۲۰۱۴)، ۱۵۸ میلیون تن سویا و ۳۲۲ میلیون تن ذرت تولید شده است که فقط با بذرهای معمولی امکان پذیر نبود. این افزایش تولید منجر به سود اقتصادی اضافی تخمینی ۱۵۰ میلیارد دلاری از محصولات تراریخته در کل دوره زمانی شده است.
تولید جهانی محصولات زراعی بین سال‌های ۱۹۹۶ و ۲۰۱۲ بیش از ۳۷۰ میلیون تن افزایش یافت. محصولات اصلاح شده ژنتیکی در آمریکا یک‌هفتم این افزایش را به خود اختصاص دادند. افزایش بازده محصول و کاهش تلفات ناشی از آب و هوای شدید می‌تواند به ویژه برای کشورهایی که با سطوح بالای گرسنگی و تأثیرات شدید تغییرات آب و هوایی مواجه هستند، جذاب باشد.
بر اساس گزارش سال ۲۰۲۳ سازمان ملل در مورد امنیت غذایی و تغذیه، بین ۶۹۱ تا ۷۸۳ میلیون نفر در سال ۲۰۲۲ با گرسنگی مواجه بودند. این موضوع به ویژه در آفریقا حاد است، جایی که حدود یک نفر از هر ۵ نفر با گرسنگی مواجه است.
دانشمندان مدت‌ها امیدوار بودند که هزینه نسبتاً پایین و فناوری ساده‌تر «کریسپر» باعث توسعه بیشتر محصولات اصلاح‌شده ژنتیکی در کشورهای در حال توسعه شود.
این فناوری به دانشمندان اجازه می‌دهد DNA را مثل یک متن ویرایش کنند. می‌توانند بخش‌های معیوب را حذف کنند، قسمت‌های جدیدی اضافه کنند یا حتی ژن‌های خاصی را خاموش و روشن کنند. کریسپر از یک سیستم طبیعی در باکتری‌ها الهام گرفته شده که برای مقابله با ویروس‌ها از این ابزار استفاده می‌کنند.
در کشورهای آفریقایی، محصولات تراریخته و ژنتیکی می‌توانند بخشی از راه حل باشد، اما تنها راه حل مشکلات کشاورزی مانند خشکسالی و عملکرد ضعیف محصولات کشاورزی نیست. همچنین ویرایش ژن راه‌حلی برای گرسنگی یا مشکلات امنیت غذایی یا تغییرات آب و هوایی نیست. اما بدون سرمایه گذاری در برنامه‌های تحقیق و توسعه، آفریقا از نظر بکارگیری فناوری‌های جدید برای حل برخی از مشکلات در بخش کشاورزی عقب خواهد ماند و قبل از اینکه ویرایش ژن در آفریقا پذیرفته شود باید ظرفیت علمی و سیاست‌های لازم را داشته باشند و البته باید سطح آگاهی را در مورد مزایا و شاید معایبی که ممکن است با استفاده از ویرایش ژن همراه باشد، بالا ببرند.
منبع خبر:خبرگزاری مهر
