مردم مازندران سال‌های سال بود که در فصل برداشت محصولات کشاورزی به ناچار قربانی آتش بازی عمدی کشاورزان بودند و از احساس خفگی ناشی از سوزاندن کاه و کلش کشتزارها به ویژه شالیزارها رنج می بردند. تقارن سوزاندن کاه و کلش مزارع در فصل گرم سال به ویژه ماه مرداد ، رنج مردم را بیشتر می کرد تا جایی که بعضی مواقع موضوع به شکایت و شکایت کشی می کشید.
با وجود این که آتش زدن کاه و کلش در مازندران معضل جدیدی نیست و همه ساله در پایان برداشت انواع محصولات کشاورزی از جمله برنج، دود سیاه ناشی از سوزاندن پسماندها آسمان استان را در بر می گیرد، اما هیچگاه برای مردم این دیار عادی نشده است و علاوه بر ایجاد مشکلات تنفسی برای مردم، عملاً چهره نامناسبی برای گردشگر پذیرترین استان کشور به تصویر می کشد.
علاوه بر این طی سال های اخیر سوزاندن کاه و کلش سبب آتش سوزی در جنگل و مراتع نیز شده بود و شکایت مردمی را در پی داشت.
تجربه سال های گذشته نشان داد که استفاده از قوه قهریه نیز برای جلوگیری از آتش زدن کاه و کلش موثر نبوده است و با وجود اعلام جرم و قوانین روشن محیط زیستی و همچنین برخورد با متخلفین از سوی دستگاه های متولی ، هیچگاه نتیجه مطلوبی مشاهده نشد.
بسیاری از کارشناسان و مسئولان سوزاندن کاه و کلش مزارع را اقدامی ناگزیر کشاورزان برای کشت دوم یا آماده سازی زمین برای کشت بعدی می دانند و به همین دلیل معتقدند که قوانین و جرم انگاری داروی مناسبی برای این درد نیست.
سنگینی هزینه کشت و کاهش درآمد ناشی از افزایش هزینه تولید و همچنین تمایل به کسب درآمد بیشتر از محل کشت دوم سبب می شود تا شالیکاران پس از برداشت محصول کشت اول برای خلاصی از شَر کاه و کلش باقی مانده سریع ترین و آسان ترین روش یعنی سوزاندن را برگزینند هرچند برخی از کشاورزان نیز باور دارند که آتش زدن کاه و کلش موجب مبارزه با کرم ساقه خوار برنج نیز می شود.
هرچند که کارشناسان کشاورزی، محیط زیست و مسوولان آتش زدن کاه و کلش به بهانه مفید بودن آن برای زمین کشاورزی و تقویت خاک را باوری اشتباه در میان برخی از مردم می دانند و معتقد هستند آتش زدن کاه و کلش نه فقط به محیط تنفسی آسیب می زند ، بلکه میکروارگانیسم های درون خاک که برای رشد محصولات کشاورزی حیاتی است را نیز خواهد کشت و از بین می برد ولی با این وجود با توجه به کوتاهی فصل زراعی و طولانی بودن محصول دهی ،کشاورزان سوزاندن را سریع ترین راه برای آماده سازی زمین به ویژه شالیزارها جهت کشت دوباره می دانند.
بازگشت به ریل اصلی
سوزاندن کاه و کلش شالیزارها در مناطق مرکزی و غربی مازندران به درازای کشت دوم برنج سابقه دارد. در شرق استان هم کشاورزانی که پس از برداشت گندم و جو قصد کشت برنج را دارند دست به این کار می زنند که البته سابقه اش بیشتر از دیگر مناطق است. ولی به طور کلی سابقه سوزاندن این پسماند مفید در مازندران را نباید بیشتر از سه دهه در نظر گرفت چرا تا پیش از آن به خاطر جریان داشتن زندگی سنتی روستایی و شروع نشدن کشت دوم در اراضی کشاورزی ، هیچ کشاورزی کاه و کلش را آتش نمی زد.
یکی از مزیت های زندگی سنتی روستایی وجود زنجیره کاملی از تولید و مصرف بود به این معنی که در کنار کشاورزی ، دامداری سنتی هم رواج داشت و حتی هر کشاورز برای خودش تعدادی دام در خانه نگه می داشت و آنها را با کاه و کلش تعلیف می کرد. دامداران سنتی ساکن روستا هم دام هایشان را در فصل سرد سال با کاه و کلشی که از مزارع جمع آوری می شد ، تعلیف می کردند و عملا در هیچ مزرعه ای کاه و کلش اضافی باقی نمی ماند تا نیاز به سوزاندان باشد.
رواج کشت دوم در مزارع مازندران با همه مزیت هایی که داشت ، دامداری خانگی را ریشه کن کرد در نتیجه دیگر کشاورزان به کاه و کلش مزارعشان نیازی نداشتند. تعداد دامداران ساکن روستا هم هر سال آب رفت تا این که بسیاری از روستاها خالی از دامدار شد و یا دامداری نیمه مدرن و مدرن با اصلاح نژاد رواج یافت . از این ناحیه هم تقاضا برای کاه و کلش کاهش یافت و حتی در بسیاری از روستاها به صفر رسید در نتیجه برای کشاورزان راهی جز سوزاندن کاه و کلش باقی نماند.
بیرون بردن کاه و کلش از مزارع هم که بسیاری از کارشناسان و مسوولان حوزه کشاورزی طی چند دهه اخیر تاکید داشتند و یا توصیه به خرد و زیر خاک کردن این پسماند برای تقویت خاک هم راهکاری هزینه بر برای کشاورزان بود که هیچگاه جدی گرفته نشد و در مقابل کشاورزان برای توجیه عملشان ، به مزیت این کار در از بین بردن بعضی از آفات مانند کرم ساقه خوار نسل سوم و چهارم متوسل شدند تا به کارشان ادامه دهند.
با وجود اشتباه بودن این باور کشاورزان ، بررسی های میدانی در مزارع چندین منطقه همچون محمودآباد، نور و آمل حاکی از آن است که این اقدام کشاورزان از روی علاقه و راحتی نبوده ، زیرا به دلیل فقدان مدیریت و برنامه ریزی درست برای خلاصی از کاه و کلش و کشت دوم ناچار به سوزاندن این پسماندها شدند.
با این وصف ، بررسی در شهرهای مرکزی مازندران حاکی از آن است که پرونده مربوط به آتش زدن کاه و کلش امسال به نسبت سال های گذشته کاهش چشمگیری داشته است که به اعتقاد کارشناسان مهم ترین عامل آن ارزشمند شدن این پسماند و استفاده از آن به عنوان علوفه دامی است.
محسنی یکی از کشاورزان بخش مرکزی آمل با بیان اینکه سال های قبل کاه و کلش مزارع خود را آتش می زد ، گفت که امسال توانسته کاه و کلش باقی مانده از مزارع خود را با قیمت مناسب به فروش برساند.
این کشاورز که در بخش دابودشت آمل زمین کشاورزی دارد، افزود : در یک هکتار از زمینم ۳۰۰ بند کاه و کلش به عبارتی حدود ۲ تن کاه و کلش جمع کردم که آن را به مبلغ حدود سه میلیون تومان فروختم.
اظهارات این کشاورز با توجه به وسعت گسترده اراضی زیر کشت برنج استان نشان می دهد که کاه و کلش می تواند به تنهایی به عنوان تجارتی پرسود باشد. به عبارتی دیگر سالانه ۴۶۰ هزار هکتار از اراضی مازندران زیر کشت انواع محصولات کشاورزی قرار می گیرد، که تقریباً تمامی آنها دارای پسماند کاهی هستند. کاه و کلش این میزان از اراضی سطح زیر کشت حتی با احتساب حداقل ترین قیمت سرمایه بسیار بزرگی است.
با کمترین محاسبه سالانه ۲۱۵ تا ۲۳۰ هزار هکتار از شالیزار های استان زیر کشت برنج می روند که با احتساب نوبت دوم کشت این رقم به به ۳۰۰ تا ۳۲۰ هزار هکتار می رسد.به عبارتی تنها با فروش پسماند باقی مانده از مزارع برنج مازندران حدود ۹۰۰ تا یک هزار میلیارد تومان عاید کشاورزان منطقه خواهد شد.
پسماند کشاورزی یا مواد اولیه استراتژیک
این تصور که کاه وکلش باقی مانده از برداشت برنج پسماند و ضایعاتی بی مصرف است، دهه ها نحوه رفتار شالیکاران مازندرانی و حتی استان های دیگر را شکل داده است. اما آنچه امروزه با توجه به پیشرفت تکنولوژی و همچنین شرایط کشور نشان می دهد، کاه کلش حتی می تواند به عنوان مواد اولیه محصولاتی استراتژیک در صنایعی همچون کاغذ، کارتن سازی و حتی دامپروری نیز استفاده شود که خوشبختانه طی آموزش هایی که در سالیان متعدد داده شد کشاورزان به ارزشمند بودن این محصول پی برده اند و امروزه کمتر شاهد آتش زدن این محصول با ارزش هستیم.
معاون منابع انسانی حفاظت محیط زیست مازندران گفت : در سال گذشته بیش از ۷۰ فقره پرونده در خصوص آتش زدن کاه و کلش در استان مازندران تشکیل شده بود که امسال به مراتب کاهش داشته و در حال حاضر به زیر ۴۰ فقره رسیده است.
علی اکبر یداللهی افزود : به علت افزایش قیمت خوراک دام ، خرید و فروش کاه و کلش افزایش یافته است و این وضعیت سبب شده که میزان آتش زدن کاه و کلش کاهش یابد.
وی با ابراز تاسف از این که آموزش های لازم در خصوص مزایای آتش زدن کاه و کلش به کشاورزان داده نشده و طی سال های اخیر در این مورد ضعیف عمل شده است ، گفت : بهترین روش در برخورد با کاه و کلش خرد کردن آن در زمین است زیرا کشاورزانی که به کاه کلش اجازه پوسیدن در زمین را می دهند در سال زراعی بعد به کود کمتری نیاز دارند و گاهی نیاز به کود در زمین حدود یک سوم کاهش می یابد.
معاون محیط زیست مازندران با تاکید بر این که طبق نص صریح قانون آتش زدن کاه و کلش ممنوع است ، افزود : با وجود این که قوانین در این باره صریح و روشن است و همواره متولیان اجرا نیز وعده برخورد با متخلفان را می دهند ، اما هیچگاه قوانین نتوانست سد راه قدرت آتش زدن کاه و کلش شود و از این رو لازم است آموزش های لازم توسط کارشناسان جهاد کشاورزی به کشاورزان در خصوص مسمومیت خاک بر اثر آتش زدن کاه و کلش و معایب آن داده شود.
یداللهی همچنین به فناوری جدید در خصوص استفاده از کاه و کلش در تولید کاغذ نیز اشاره کرد و گفت : در حال حاضر در برخی از استان های کشور از کاه و کلش در صنعت کاغذ سازی استفاده می شود که امید است در مازندران نیز این اقدام اجرایی شود تا دیگر شاهد آتش زدن کاه و کلش در مزارع نباشیم.
مشوقی به نام خرید کاه
همواره قیمت خرید کم و ارزش گذاری نامناسب یکی از عوامل مهم در سوزاندن کاه و کلش توسط کشاورزان بوده است. توجیه ناپذیری جمع آوری که بعضا هزینه را بیش از فروش می کرد، سوزاندن را به تنها گزینه روی میز کشاورزان تبدیل می کرد ، اما به نظر می رسد حال با افزایش قیمت کاه و کلش در سایه عوامل متعدد باعث شده که خود کشاورزان نیز راغب به سوزاندن طلاهای شالیزار نباشند.
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی مازندران ضمن تایید کاهش آتش زدن کاه و کلش در مزارع استان طی فصل زراعی جاری گفت: اقدامات مناسبی از جمله برپایی کلاس های آموزشی در جهت فرهنگ سازی کشاورزان برای جولگیری از آتش زدن کاه و کلش صورت گرفت که خوشبختانه اثر گذار بوده است.
احسان عباسپور با بیان این که کاه و کلش باقی مانده از کشت زمین سبب افزایش مواد آلی خاک می شوند، افزود : علاوه بر کلاس های آموزشی در خصوص بیان مضرات آتش زدن کاه و کلش، ۵۰ کمباین مکانیزه برداشت برنج در استان به دستگاه کلش خرد کن مجهز شدند که کاه و کلش باقی مانده را خرد کرده و در زمین پخش می کنند.
وی توضیح داد: همه ساله به خاطر بی ارزش بودن کاه و کلش و برای انجام سریع کشت دوم کشاورزان این مواد را در مزارع می سوزاندند که باعث آسیب به خاک می شد ولی در حال حاضر از کاه و کلش پس از غنی سازی به عنوان خوراک دام استفاده می شود.
معاون جهاد کشاورزی مازندران با بیان این که استفاده از کاه و کلش برای نهاده های دامی سبب ایجاد درآمد جدیدی برای کشاورزان شده است ، گفت : در حال حاضر هربسته ۲۵ تا۳۰ کیلویی کاه برنج حدود ۵۰ هزار تومان به فروش می رسد که ضمن کسب درآمد کشاورزان سبب برطرف شدن مشکل مهم محیط زیستی ناشی از آتش زدن کاه و کلش نیز شده است.
عباسپور همچنین از آمادگی یک شرکت دانش بنیان برای تبدیل کاه و کلش برای نهاده های دامی خبر داد و افزود : یکی از شرکت های دانش بنیان عنوان کرده است که از طریق تولید یک نوع پروتیین و افزودن آن به کاه و کلش می تواند نهاد های دامی با ۴۰ درصد مواد غذایی غنی تر از نهاده‌های دامی معمولی تولید کند.
وی ابراز امیدواری کرد که با کمک این شرکت دانش بنیان کاه و کلش با قیمت مناسب از کشاورزان خریداری شود و با غنی سازی در چرخه تولید خوراک دام قرار گیرد.
با تمام این تفاسیر به نظر می رسد سوزاندن پسماندهای کشاورزی مازندران که می توان از آن با عنوان « زَرسوزی » یاد کرد رفته رفته به سمت فراموشی گام بر می دارد که البته این مسیر نیازمند تداوم مدیریت و جدیت مسئولان در آگاه سازی، تجاری سازی کاه و کلش، جدیت در اجرای قوانین و همچنین تشویق کشاورزان برای دست کشیدن از رفتارهای نامناسب زیست محیطی است.
