تاریخ قدیمی شهرستان رازوجرگلان در استان خراسان شمالی با نوغانداری، بافت پارچه‌های ابریشمی، تولید البسه محلی ابریشمی و بافت فرش‌های دوروی ابریشمی دویدوخ گره‌خورده است. این فعالیت و اشتغال در این شهرستان که نسل به نسل و سینه‌به‌سینه به نسل‌های بعد از خود انتقال‌یافته و به‌صورت سنتی تخم‌های نوغان پرورش‌یافته به پیله‌های تَر و تاروپود پارچه‌ها و فرش‌های ابریشمین تبدیل‌شده‌اند، حال در ادامه مسیر خود به صنعتی شدن و تکمیل زنجیره تولید تا مصرف احساس نیاز کرده است.
ایران در پرورش کرم ابریشم و تولید پیله دارای جایگاه هشتم دنیا است. یازده استان در کشور در خصوص نوغانداری از باقی شهرها پیش‌تر بوده و شهرت قابل‌توجهی در تولید ابریشم دارند.
در این میان خراسان شمالی که استانی نوپا در این صنعت است نیز تازه‌پا پیش گذاشته و در حوزه نوغانداری خودی نشان داده است.
شاید یک دهه بیشتر نباشد که استان خراسان شمالی به‌ویژه شهرستان‌های رازوجرگلان، مانه‌وسملقان و بجنورد به‌صورت جدی برای حرفه نوغانداری در بین تولیدات کشاورزی خود سهمی قائل شده و هرسال بیش‌ازپیش این تولید را افزایش داده است.
همچنین خراسان شمالی رتبه اول کشور در بهره‌وری نوغانداری را از آن خودکرده است و علیرغم اینکه همچون استان‌های دیگرید طولایی در این شغل ندارد اما ظاهراً به‌خوبی از پس آن برآمده و توانسته خودش را به میانگین تولید کشوری برساند و البته در برخی بخش‌ها از رقبا فراتر رفته و اکنون ۴هزار خانوار را به نوغانداری مشغول کرده است.
حال و هوای نوغانداری در خطه جرگلان
این روزها در رازوجرگلان و به‌خصوص منطقه جرگلان حرف از کرم ابریشم و پرورش آن رونق گرفته است.
مادری می‌گوید کرم‌ها ابریشم وی خوب رشد می‌کند و اما دیگری از تلف شدن نوغان‌ها ناراحت است؛ آن‌یکی نیز دنبال چیدن برگ توت برای ابریشم‌های خود است.
روزهای بهاری جرگلان با کرم ابریشم می‌گذرد و نوغانداری از مشاغل اصلی ترکمن‌های خراسان شمالی بخصوص شهرستان رازوجرگلان محسوب می‌شود که هرساله نزدیک به ۴۲ الی ۵۰ تن پیله در فصل بهار تولید و هرسال نیز رتبه اول در تولید را به خود اختصاص می‌دهد.
مردم ترکمن خراسان شمالی بخصوص بانوان با تهیه تخم کرم ابریشم و مراقبت مداوم و روزانه، آن را تبدیل به کرم ابریشم کرده و در اقتصاد این منطقه محروم و مرزی نقش بسزایی دارند.
این امر باعث شده که مردم و مسئولان توجه بیشتری به امر کاشت درخت توت و ایجاد کارگاه‌ها و همچنین تشویق بیشتر مردم این خطه قدمی در پرورش بیشتر کرم ابریشم بردارند و حتی با معرفی بیشترین تولیدکننده در سال‌های قبل در شهرستان و استان و حتی کشوری به ایجاد رقابت در بین تولیدکنندگان بپردازند.
فروردین ابریشمی جرگلانی ها
پرورش کرم ابریشم از اواخر فروردین‌ماه آغاز و ۴۰ الی ۴۵ روز بعد اولین برداشت پیله تَر شروع می‌شود و بهار که می‌رسد، وقت پیله کردن کرم‌های ابریشم است.
رازوجرگلان ازلحاظ تولید نخ ابریشم کیفیت بالا، رتبه یک کشوری را دارد
میانگین تولید کرم ابریشم در شهر رشت که از قطب‌های نوغانداری کشور است به ۲۵ کیلوگرم می‌رسد اما نوغانداران این منطقه میانگین برداشتشان از هر جعبه بیش از ۴۰ کیلوگرم است که به گفته مسئولان محلی امسال حداقل هزار و 764 جعبه تخم نوغان توزیع‌شده است.
بازار هدف پیله‌ها عموماً شرکتی در شهرستان تربت‌حیدریه است و مقداری از پیله‌ها نیز در سطح منطقه توسط پارچه‌بافان کرم ابریشم، برای بافت پارچه‌های البسه ترکمنی و نخ ابریشمی فرش‌های ابریشمی پرورش داده و یا خریداری و استفاده می‌شود.
ازآنجایی‌که غذای کرم‌های ابریشم برگ تازه درخت توت است، روزانه سه الی چهار مرحله شاخه‌های درخت توت به همراه برگ برای تغذیه از توتستان چیده و برگ آن‌ها از شاخه‌ها جداشده و به کرم‌ها داده می‌شود.
بعد از مدت ۱۳ الی ۱۴ روز کرم‌ها به تلنبارها که محل ویژه‌ای برای پرورش کرم ابریشم است، ریخته می‌شوند، در این مرحله شاخه‌های برگ درخت توت را به بدون جدا کردن آن‌ها از شاخه‌ها به کرم‌ها می‌دهند، چراکه کرم‌ها دیگر بزرگ‌شده و به‌راحتی بالاآمده و روی شاخه‌ها سوار می‌شوند و برگ توت‌ها را می‌خورند.کرم‌ها به مدت ۱۳ الی ۱۴ روز به‌طور مرتب در حال تفریق هستند و در این مرحله کرم‌ها رشد می‌کنند و هرچه مکان بزرگ‌تر باشد بهتر رشد خواهند کرد.
پس از گذشت این مدت کرم‌ها کم‌تحرک شده و رنگ آن‌ها رو به زردکمی نقرهای می‌رود و تارهای ریزی در کنار آن‌ها به چشم میخورد در این زمان غدد ابریشمی آن‌ها کاملاً بزرگ‌شده و این مرحله تولید پیله تر است.این مرحله نیز یک هفته به طول می‌انجامد و بعد خانواده‌ها دورهم جمع شده و پیله‌ها را از شاخ و برگ توت‌ها جدا کرده و برداشت پیله تر از اوایل خرداد آغاز و در حدود دو هفته ادامه دارد.
صنعت ابریشم یک فرصت است
صنعت ابریشم یکی از فرصت‌های مناسبی است که، اگر هوشیارانه، اصولی، تخصصی و با برنامه اجرا و انجام شود، در یک دوره‌ی ۴۵ روزه درآمد خوبی را در سبد و سفره اهالی روستاهای منطقه جرگلان خواهد گذاشت.
ازنظر زمانی هم تداخل نداشتن آن با فصل برداشت گندم نکته‌ی مثبتی محسوب می‌شود و به دلیل اینکه در این صنعت، یک موجود زنده‌ی بسیار حساس در رأس کار قرار دارد، موفقیت در آن مستلزم تدابیر خاصی است.
سختی‌های پرورش کرم ابریشم
رنج‌ها و استرس‌های دیگر پرورش کرم ابریشم ابتدا نگهداری اولیه است که کرم‌ها مانند نوزاد تازه به دنیا آمده هستند که تمام چله یک نوزاد را انگار ما با چله کرم ابریشم سر می‌شود؛ همزمان با رشد کرم است گاهی مورچه زدگی نیز گریبان آن‌ها را می‌گیرد و گاهی خود کرم‌ها زرد شده و می‌میرند؛ نکته دیگر اینکه اگر عطر و اودکلن وارد فضا شود تلف می‌شوند.
بانو بی‌بی تاج جاوید از روستای ترکمن نشین امانتی جز تولیدکنندگان برتر سال ۹۵ و خانم عاشر بیکه محمدی با تولید ۵۷ کیلو از هر جعبه در سال۹۸ که بیشترین تولید را در این سال ها داشته و نمونه معرفی‌شده‌اند.
بی بی تاج جاوید از روستای امانلی رازوجرگلان دراین‌باره گفت: بنده ۵۴ سال سن دارم و درواقع نوغانداری شغل اجدادی ما ترکمن‌ها است از کودکی پرورش کرم ابریشم را در خانواده پدری خود دیده و آموخته‌ام و بعد از ازدواج نیز به همراه خانواده همسرم کمک‌حال آن‌ها بوده و کرم ابریشم پرورش داده‌ام و بعد از آن به مدت ۲۰ سال است که مستقل و هرساله کرم ابریشم پرورش داده‌ام.
وی ادامه داد: هزینه تخم کرم ابریشم زیاد نیست البته اگر ابتدا به‌اندازه کافی درخت توت داشته باشیم و بعد هم تهیه تخم نوغان است که توسط تعاونی توزیع می‌شود برای هر جعبه تخم در حدود ۸ هزار تومان نیاز است و بعد فقط باید وقت صرف کرد و مراقب آن بود و به‌موقع آن را جابه‌جا و تقسیم و تمیز کرد.
این فعال نوغاندار گفت: هر جعبه تخم ابریشم وقتی به‌خوبی پرورش داده شود در حدود حتی ۶۰ کیلوگرم می‌توان تولید داشت که ما توانستیم ۵۴ کیلوگرم را از هر جعبه تولید کنیم.
پرورش کرم ابریشم مقدمه‌ی بافت فرش ابریشم جرگلان است
منطقه رازوجرگلان را علاوه بر اسب اصیل ترکمن و فرش‌های نفیس به نوغانداری و پرورش کرم ابریشم می‌شناسند که اهالی این منطقه با عشق و علاقه و تحمل رنج و سختی این کار همچنان توانسته‌اند پرچم پرورش کرم ابریشم و تولید پیله در استان و کشور را بالا نگه‌دارند و باعث افتخار شوند.
اکنون در دو روستای کلاته ابریشم و روستی بهار در مرز ترکمنستان و ایران در هر روستا به ترتیب ۱۲ و 10 هکتار توتستان از ۴ سال قبل کشت و دو سال دیگر به بهره‌برداری کامل می‌رسد.
همچنین این برنامه کشت گسترده نهال توت در دو روستای حصار چه و سوخسوهاشم نیز در حال پیگیری است. شرکت‌های تعاونی نیز جهت تسهیل کارها ایجادشده است .
عبدالله نجاهی، مدیرعامل شرکت تعاونی نوغانداران بهارستان جرگلان دراین‌باره اظهار کرد: این شرکت ابتدا با ۹۲ نفر در روستای بهار تشکیل شد سپس این اعضا به ۱۳۵ نفر رسید که اهالی این روستا نیز ۱۳۵ خانوار است و می‌توان گفت تمامی اهالی عضو این تعاونی هستند که از بین این ۱۳۵ عضو ۳۰ عضو زنان سرپرست خانوار هستند که همگی اعضا به پرورش نوغانداری اشتغال دارند.
وی افزود: اکنون توتستان ما ۴ ساله است و دو سال دیگر به بهره‌برداری کامل می‌رسد که بااین‌حال از توتستان جوان در بهار سال قبل ۳۰ جعبه تخم نوغان و در بهار ۱۴۰۰ نیز ۵۰ جعبه پرورش داریم که کل گنجایش این توتستان بعد از بهره‌برداری کامل ۲۰۰ جعبه در سال است.
نجاهی ادامه داد: در بهاری که گذشت ما از هر جعبه تخم نوغان ۴۲ کیلو برداشت کردیم که همه را به دلالان و واسطه‌ها به فروش رساندیم.
وی گفت: اگرچه ما می‌توانستیم با راه‌اندازی دستگاه پیله خشک‌کن که موجود است در این روستا خود خریدار این پیله‌های تر باشیم و برای طول سال نیز اشتغال‌زایی داشته باشیم اما بنا به مشکلاتی که وجود داشت این امکان میسر نشد.
نجاهی تصریح کرد: جهت راه انداری این کارگاه ما به سرمایه یک میلیارد تومانی نیاز داریم که امید داریم امسال با قراردادی که با کمیته امداد امام خمینی خواهیم بست این تسهیلات برای ما تخصیص یابد تا ما بتوانیم خرید پیله تر را از کل جرگلان داشته باشیم.
وی اضافه کرد : هدف ما با همکاری کمیته امداد امام خمینی تهیه مواد اولیه پارچه‌بافان ابریشمی در جرگلان است و کارگاه‌های ابریشمی نیز همیشه مواد اولیه خواهند داشت است.
نبود زنجیره تولید، دلیل اصلی خام فروشی پیله‌های ابریشم
عدم وجود زنجیره تولید در خراسان شمالی دیگر مشکلی است که نوغانداران رازوجرگلان با آن مواجه هستند. درواقع به دلیل نبود صنایع پایین‌دستی، فراوری و صنایع تبدیلی، نوغانداران مجبور می‌شوند پیله‌های خود را به‌صورت خام به استان‌های دیگر بفروشند.
فروش خام باعث می‌شود سود اصلی تولید ابریشم به جیب دلالان برود درحالی‌که با اندکی حمایت می‌توان جلوی خام فروشی را گرفت و سود مناسبی را برای استان به ارمغان آورد.
از سوی دیگر فرش‌بافان مجبورند ابریشم را از دیگر استان‌ها به قیمت‌های بالاتر خریداری کنند. درواقع در یک شهرستان خراسان شمالی پیله ابریشم تولید می‌شود؛ برای تبدیل به نخ ابریشم به خارج استان صادرشده و باقیمت‌های بسیار بالاتر برای تولید فرش دوباره به این شهرستان بازمی‌گردد. به‌این‌ترتیب یک حلقه مفقوده بسیار واضح وجود دارد که رفع آن باعث می‌شود چرخه تولید تنها فرش دورو ابریشم جهان در خراسان شمالی به وجود بیاید.
محمد محمد زاده، معاون بهبود تولیدات دامی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی سال گذشته در این خصوص گفت: درصورتی‌که این صنعت در استان حمایت شود، خراسان شمالی می‌تواند این نیاز کشور را تأمین و وابستگی وارداتی به این محصول را به‌طور کامل مرتفع کند.
محمد زاده با اشاره به اینکه برای بهبود وضعیت این صنعت در استان برنامه‌هایی تعریف‌شده‌اند، عنوان کرد: در این برنامه رشد تعداد بهره‌برداران از هزار و ۴۳۳ نفر به شش هزار و ۶۲۱ نفر، رشد تولید پیله کرم ابریشم از ۲۰۸ تن به ۳۶۶ تن، رشد در توزیع تخم نوغان از چهار هزار و ۹۶۰ جعبه به هشت هزار و ۷۱۰ جعبه میان بهره‌برداران و ایجاد هزار و ۲۵۰ باب تلنبار برای ابریشم‌کشی همچنین توسعه مساحت توتستان‌ها به سطح ۴۰۰ هکتار و ایجاد توتستان‌های جدید در سطح ۲۰۰ هکتار برای این صنعت در استان تعریف‌شده‌اند.
وی با یادآوری این مطلب که برای تکمیل زنجیره پرورش کرم ابریشم در استان تا به کنون توزیع رایگان نهال توت، توزیع رایگان تخم نوغان، تشکیل پنج شرکت تعاونی نوغانداری، تأمین زمین و برگزاری کلاس‌های آموزشی برای بهره‌برداران انجام‌شده است، افزود: بااین‌وجود، هنوز سنتی بودن تلنبارها، سنتی بودن توتستان‌ها، عدم اختصاص به‌موقع اعتبارات، عدم اختصاص تسهیلات ارزان‌قیمت، پایین بودن قیمت خرید تضمینی پیله‌ها، پایین بودن تعرفه واردات نخ ابریشم و پیله خشک ابریشم از دغدغه‌های مهم این صنعت در استان است.
این مسئول بیان داشت: این صنعت در استان برای رشد و توسعه خود تا سال ۱۴۰۰ به دریافت ۳۵ میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد.
اله وردی خادمی، رئیس سابق جهاد کشاورزی شهرستان رازوجرگلان نیز دراین‌باره گفت: طی سال‌های گذشته از محل اعتبارات مصوب سفر مقام معظم رهبری به استان ۲۴۶ تلنبار کرم ابریشم و توزیع ۲۳۴ بستر پرورش کرم ابریشم به‌منظور تکمیل زیرساخت پرورش کرم ابریشم و رونق نوغانداری در این شهرستان انجام و همچنین دو دستگاه نخ‌کش ابریشم نیز به‌صورت الگویی به نوغانداران این شهرستان تحویل شد.
وی درباره عدم تمایل نوغانداران استان نسبت به انجام پرورش تخم نوغان برای تولید پیله تر در فصل پاییز امسال نیز اظهار کرد: سرمازدگی درختان توت در بهار، بالا بودن فیبر و قسمت خاکستری در برگ توت در فصل پاییز، ضعیف بودن توت برای دو بار برداشت در سال همچنین پایین بودن قیمت خرید پیله تر ازجمله عللی هستند که نوغانداران این شهرستان در فصل پاییزه امسال نسبت به پرورش پاییزه تخم نوغان اقدام نکردند.
برنامه‌های پیش‌بینی‌شده از یک‌سو و مشکلات فراوان نوغانداران از سوی دیگر مشخص می‌کند که در این حوزه برنامه‌ها با به اجرا درنیامده و یا تأثیری به حال مردم نداشته است.
استان نوپای نوغاندار، نبض تپنده تولید فرش ابریشم
با توجه به اینکه فرش ابریشمی رازوجرگلان خراسان شمالی در کشور شهرت خاص خود را داشته و حتی در جهان نیز طرفداران خود را دارد تعجبی نیست که اهالی این منطقه به شغل نوغانداری روی بیاورند و بخواهند مواد اولیه این فرش ارزشمند را نیز خود تولید کنند.
اما متأسفانه به دلیل کامل نبودن چرخه این صنعت در شهرستان مقدار زیادی از نخ فرش‌های این خطه از بیرون استان تهیه می‌شود و بالعکس پیله‌های تر به استان‌های هم‌جوار فروخته می‌شود و آنجا تبدیل به نخ شده و باقیمت گران‌تر وارد استان می‌شود که مسئله ناراحت‌کننده‌ای برای کسانی است که در این حوزه اشتغال دارند.
گذشته از آن مسعود روح‌پرور یکی از کارشناسان کشاورزی استان در رابطه با بازار رقابتی گفت: ورود پارچه‌های ابریشمی چینی که باقیمت کمتری در بازار جولان می‌دهند؛ مهم‌ترین مشکلی است که سبب می‌شود تا نوغانداران در برخی سال‌ها متضرر شوند.
وی ادامه داد: همچنین به دلیل آن‌که بیشتر پرورش‌دهندگان کرم ابریشم در خراسان شمالی، محلی مخصوص برای پرورش کرم ابریشم ندارند و معمولاً آن‌ها را در اتاقی نه‌چندان مناسب و بهداشتی نگهداری می‌کنند؛ عدم رعایت نکات بهداشتی سبب شیوع بیماری‌های قارچی و درنتیجه ضرر پرورش‌دهندگان می‌شود.
با توجه به اینکه به‌تازگی ساختمان پیله خشک‌کنی در رازوجرگلان راه‌اندازی شده است امید است که به‌زودی چرخه تولید نخ ابریشم تکمیل شود و در این حوزه خراسان شمالی پیشرفته‌تر شود.
سرویس خبری : کشاورزی و باغبانی
