«پرونده معجزه آبخیزداری»؛ یکی از مهمترین چالش های بخش کشاورزی که در بیانات اخیر رهبر معظم انقلاب مورد تاکید قرار گرفت، معضل تغییر بی رویه کاربری زمین های کشاورزی است. این چالش بزرگ بخش کشاورزی می تواند پیامدهای ناگوار و خسارات جبران ناپذیری از جمله کاهش تولید محصولات کشاورزی، تهدید امنیت غذایی، از بین رفتن پوشش گیاهی، کاهش تنوع زیستی، فرسایش و کاهش حاصلخیزی خاک، گسترش بیابان ها و وقوع بلایای طبیعی، آلوده شدن منابع آبی و خاکی به خصوص در حاشیه رودخانه ها و ساحل دریا و مناطق مجاور منابع آب شرب و کشاورزی را به دنبال داشته باشد.
** تغییر کاربری 3 میلیون هکتار زمین های کشاورزی
بررسی های انجام شده نشان می دهد بخش گسترده ای از زمین های کشاورزی در دهه های اخیر دچار تغییر کاربری شده اند. درباره آمار تغییر کاربری زمین های کشاورزی، محمد علی شجاعی رئیس سازمان امور اراضی کشور با اشاره به تغییر کاربری 4 میلیون هکتار اراضی در کشور می گوید: سطح اراضی زراعی و باغی فعلی 18.7میلیون هکتار است که از این میزان یک‌میلیون هکتار از آنها سند گرفته‌اند؛ برآورد می‌شود که از کل این اراضی به‌میزان 20 تا 30 درصد اراضی کشاورزی در چند دهه گذشته تغییر کاربری داشته‌اند.
رئیس سازمان امور اراضی به اشاره به اینکه در زمان حاضر به‌دلیل بالا رفتن ارزش زمین‌های کشاورزی ناشی از مسائل اقتصادی کشور حتی باندهای تغییر کاربری اراضی کشاورزی ایجاد شده است، تصریح می کند: بیشترین مشکل زمین‌خواری، تصرف و تغییر کاربری اراضی در استان‌های خوش‌آب‌وهوای شمال کشور و بعد از آن در استان‌های بزرگ نظیر اصفهان، خراسان رضوی، خوزستان، تهران و البرز است.
** دلایل تغییر کاربری زمین های کشاورزی
تغییر کاربری زمین های کشاورزی دارای علل و عوامل متعددی است؛ در این باره حجت ورمزیاری عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با بیان اینکه ما در موضوع مدیریت زمین خوب عمل نکردیم می گوید: یکی از دلایلی که موجب این حجم از تغییر کاربری ها و زمین خواری ها شده، ارزش سرمایه گذاری ملک و زمین است که باید مالیات سنگین برای این موضوع در نظر گرفته شود تا از سوداگری خارج شود.
از دلایل دیگر شیوع تغییر کاربری زمین های کشاورزی، رویکرد دولت نسبت به درآمدزا بودن تغییر این گونه اراضی است؛ کارشناس مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی تصریح می کند: یکی از مشکلات این است که دستگاه به عوارض تغییر کاربری بعنوان منبع درآمدی نگاه می کند و این در قانون هم ذکر شده است در حالی که برای کشاورزانی که زمین خود را برای امنیت غذایی حفظ می کنند باید مشوق برای حفظ زمین بدهیم ولی اینجا برعکس است چون افراد تغییر کاربری می دهند و80 درصد ارزش زمین باکاربری جدید را به دولت پرداخت می کنند یعنی منبع درآمدی برای دستگاه اجرایی ما می شود و این موضوع ضد حفظ کاربری اراضی است.
عدم حساسیت وزارت جهاد کشاورزی نسبت به تغییر کاربری زمین های کشاورزی را نیز می توان از دیگر دلایل تغییر کاربری بی رویه زمین های کشاورزی دانست؛ در این باره حسین اکبری معاون سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به اینکه 89درصد اراضی کشور در اختیار وزارت جهاد کشاورزی یا سازمان جنگل‌ها و مراتع است بیان می کند: مسئولیت تغییر کاربری اراضی با وزارت جهاد کشاورزی است حتی در 11 درصد اراضی کشور که تحت مدیریت سازمان محیط زیست است زمانی که پرونده حقوقی می‌شود سازمان جنگل‌ها برای دفاع در دادگاه حاضر می‌شود.در استان‌ها تقریباً وزارت جهاد کشاورزی نسبت به مسائل کلان آن طور که باید حساسیت نداشته است.
** کاداستر راه مقابله با تغییر کاربری
یکی از راه های مقابله با تغییر کاربری زمین های کشاورزی، کاداستر یا حدنگاری زمین های کشاورزی است که میزان محدودی این کار عملی شده است؛ در این باره شجاعی رئیس سازمان امور اراضی با بیان اینکه طی 42 سال فقط 4 درصد از اراضی کشاورزی دارای سند هستند – زمین بی سند یعنی زمین بی هویت و قابل تصرف، قابل فروش، قابل خرد کردن و قابل تغییر کاربری- و 96 درصد اراضی کشاورزی از هیجده و هفت دهم میلیون هکتار، فاقد سند هستند؛ می گوید:18 و هفت دهم میلیون هکتار اراضی کشاورزی در کشور داریم که از این میزان نزدیک به شش و دو دهم قرارداد کاداستر منعقد شده است و چهار و هفت دهم کاداستر انجام شده است و بعد از تأیید نقشه های کاداستر باید توسط سازمان نقشه برداری کشور تأیید شوند که دو و شش دهم تاکنون تأیید شده است و نزدیک به 1 میلیون هکتار از این اراضی آماده صدور سند هستند.
** استفاده از فناوری های روز برای جلوگیری از تغییر کاربری
یکی دیگر از راهکارهایی که می تواند نقش موثری در جلوگیری از تغییر کاربری زمین های کشاورزی داشته باشد، نظارت بر زمین های کشاورزی برای پیشگیری و مقابله با زمین خواری و تغییر کاربری زمین های کشاورزی با استفاده از فناوری های نوین است؛ رئیس سازمان امور اراضی با اشاره به جوابگو نبودن نظارت های سنتی تصریح می کند: در حال حاضر شناسایی تخلفات موجود در تغییر کاربری زمین های کشاورزی به‌روش سنتی و توسط گشت خودرویی انجام می‌شود؛ تعداد کل خودروهای گشت در سراسر کشور 358 دستگاه و تقریباً 750 نفر می‌باشد که عملاً این تعداد نمی‌توانند بر کل اراضی کشاورزی کشور نظارت داشته باشند؛ لذا باید با استفاده از تکنولوژی‌های نوین (پهپاد و پرواز و…) و تصاویر ماهواره‌ای اراضی کشاورزی را رصد و با تخلفات برخورد نماییم.
** اصلاح قوانین مرتبط با تغییر کاربری زمین های کشاورزی
به اذعان کارشناسان، اصلاح قوانین مرتبط یکی دیگر از راهکارهای مقابله و پیشگیری با تغییر کاربری زمین های کشاورزی است؛ در این باره حجت ورمزیاری با اشاره به ضرورت اصلاح قوانین مرتبط با تغییر کاربری زمین های کشاورزی اظهار می دارد: در کشور اجازه می دهیم اراضی کشاورزی درجه یک و دو و اراضی آبی مسطح براحتی در شمال کشور و نقاط دیگر کشور تغییر کاربری دهند و در قانون نیامده که اراضی درجه یک و دو از شمول تغییر کاربری خارج اند و کاملا سلیقه ای در اختیار کمیسیون قرار داده شده است و نتایج نشان می دهد در بسیاری از مواقع، کمیسیون سلیقه ای تصمیم گرفته است.
** نکته نهایی
نکته نهایی اینکه به‌نظر می‌رسد جامع ترین و مهمترین راهکار مقابله با تغییر کاربری زمین های کشاورزی، تصویب قانون آبخیزداری در مجلس شورای اسلامی و اجرای دقیق آن و نیز توجه به طرح آمایش سرزمین در کل کشور باشد. طبق اظهارنظر کارشناسان، با استفاده صحیح و اصولی از سرزمین متناسب با کاربری‌های موردنیاز تعیین‌شده و شناسایی اراضی مستعد کشاورزی می‌توان از تغییر کاربری اراضی کشاورزی جلوگیری به‌عمل آورد؛ زیرا با این کار دیگر اعمال نظر کارشناسی‌برای تعیین درجه کیفی اراضی کشاورزی برداشته می‌شود و سلیقه‌ای رفتار نمی‌شود.
