شناسایی و تحقیقات نیاز ضروری درختان کهنسال جنگل‌های شمال

قدمت جنگل های شمال ایران به حدود ۳۰ الی ۴۰ میلیون سال قبل بر می گردد و دارای ۹۰ گونه درختی و ۲۱۱ گونه درختچه ای و هزار و ۵۵۸ گونه علفی و بوته ای است، مساحت این عرصه ها در حدود یک درصد جنگل های اروپاست ولی تعداد گونه های آن ۱۶ درصد گونه های موجود در کل قاره اروپاست.
این مقایسه ها نشان می دهد جنگل های هیرکانی در شمال ایران با وجود مساحت کم، تنوع گونه ای بسیار زیادی دارد و از این نظر و به دلیل تنوع زیستی و گستردگی ذخایر ژنتیکی، شایسته تحقیقات زیادی است که یکی از آن ها تعیین کهنسال ترین درختان موجود در آن است.

درختان، موجودات زنده ای هستند که مانند دیگر جانداران، زمانی به وجود می آیند و مراحل مختلف عمر خود را از نونهالی تا کهولت طی می کنند و در نهایت می میرند، با این که طول عمر درختان طولانی و بسیار متنوع است، به طور کلی از نظر عمر در میان کل موجودات زنده، در صدر قرار دارند و کهن سال ترین درخت شناخته شده جهان، یک درخت سرو -نوئل با عمر ۹ هزار و ۵۵۰ سال است.
در ایران حدود ۳۰۰ درخت کهنسال با عمر پنج هزار سال شناسایی شده است و برآورد می شود تعداد واقعی آنها در حدود هزار پایه باشد که اغلب در حاشیه کویر قرار دارند.
در شمال ایران نیز درختانی وجود دارند که در حدود سه هزار سال عمر می کنند و این یعنی قرن ها قبل از زمانی که مادها نخستین حکومت را در ایران تشکیل دادند، به جز چند مورد، تاکنون تحقیقات مستقلی برای شناسایی و عمریابی دقیق درختان کهن سال جنگل های شمال و حتی تعیین قطورترین و بلندترین درختان این جنگل ها انجام نشده است.
این در حالی است که در برخی از کشورهای جهان، نه تنها درباره کل گونه ها اطلاعات فراوانی تهیه شده، بلکه شاخص ترین درختان هر گونه نیز تعیین شده است، برای مثال در جنگل های بکر دوبرچ(Dobroc( در کشور اسلوواکی درخت نرادی با ارتفاع ۵۶ متر و قطر ۲ متر وجود دارد که گویا بلندترین و مسن ترین درخت نراد قاره اروپاست.

بنا به گفته کارشناسان امور جنگل به طور کلی درختان کهنسال جنگل های شمال ایران شامل افرا، بلوط، چنار، گردو و سرخدار است که درختان افرا با قطر ۲.۵ تا سه متر و بلوط با قطر سه متر وجود دارد و درخت بلوطی که سه متر قطر داشته باشد در حدود ۷۰۰ سال عمر دارد و سن افراهایی با این قطر به حدود ۵۰۰ سال می رسد.
بعضی از پایه های گونه سرخدار در شمال ایران ۲.۱ متر قطر دارد که با توجه به کندرشدی این درخت و دیرزیستی بالا که حتی به سه هزار سال هم می رسد، چنین قطری نشان دهنده عمری در حدود ۸۰۰ سال است.
بر اساس اطلاعات موجود شمشادهایی در ذخیره گاه جنگلی جیسا (Jisa( در غرب مازندران با قطر ۵۰ ساتی متر هست که سن آنها تا ۷۰۰ سال تخمین زده می شود.
بسیاری از درختان کهنسال این خطه در محوطه امامزاده ها قرار دارد و مردم به دلیل احترام، در طول تاریخ آنها را قطع نکرده اند، مانند درخت کهن سال سرخدار در امامزاده عبدالمناف در کلارآباد واقغ در غرب مازندران.
درباره اقدامات سازمان جنگل ها و مراتع برای شناسایی و حمایت از درختان کهنسال باید گفت با کمک این سازمان تاکنون تعدادی از این درختان شناسایی شده است ولی اطلاعات کافی در این زمینه هنوز کامل نیست باید شناسایی و بر روی آن ها تحقیقات علمی صورت گیرد.

کارشناسان امر درختان جنگلی را از نظر دیرزیستی به سه گروه شامل درختان با دیرزیستی زیاد و متوسط و کم تقسیم کردند، برخی از درختان جنگل های شمال، دیرزیستی زیادی دارند و بیش از ۳۰۰ سال عمر مفید دارند که می توان به زربین، بلوط، زیتون ، شمشاد، سرخدار و ارس اشاره کرد.
درختانی هم دارای دیرزیستی متوسط یعنی از ۱۵۰ تا ۳۰۰ سال هستند که راش و شیردار و بارانک و شاه بلوط از این گروه هستند، گروه سوم شامل درختانی با دیرزیستی کمتر از ۱۵۰ سال است که می توان از گونه هایی همچون ون (زبان گنجشک )، صنوبر، گیلاس جنگلی، بید، توسکا، خرمندی (کلهو)، ممرز و توس نام برد.
به گفته آنان این اعداد تقریبی هستند و برای هر گونه بسته به این که در داخل توده جنگلی یا محیط باز رشد کند فرق می کند و درختانی که در جوانی تحت فشار و زیر سایه بوده اند و در سنین بالا در محیط باز قرار می گیرند اغلب دارای دیرزیستی زیادتری هستند.
وقتی عمر مفید و دیرزیستی درخت به انتها رسید، درخت از رشد باز می ایستد یا رشد آن بسیار کند می شود و در تاج آن شاخه های خشک پدیدار می گردد که نشان دهنده پیری و مرگ آتی درخت است و بدین ترتیب از انبوهی تاج درخت کاسته می شود.

برخی از کارشناسان معتقدند : اطلاعات درباره دیرزیستی درختان جنگلی و بومی ایران بسیار اندک است و برای تعیین دیرزیستی درختان جنگلی ایران باید مطالعات گسترده ای صورت گیرد تا اطلاعات در این زمینه افزایش یابد.

تاکنون اقدامی برای شناسنامه دار کردن درختان کهنسال صورت نگرفت

در همین پیوند، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور – باغ گیاه‌شناسی نوشهر گفت : گونه های درختی که در جنگل های شمال ایران موسوم به جنگل های هیرکانی خزری وجود دارد در هیچ جای دنیا موجود نیست و براساس تحقیقات صورت گرفته در این عرصه های جنگلی رویشگاه های ذربین (سرو ذربین ) بومی وجود دارد که قدمت این گونه ها حدود هزار سال تا هزار و ۵۰۰ سال است اما متاسفانه در شناسنامه دار کردن به منظور حفظ این گونه ها طرح و برنامه ریزی اصولی از سوی متولیان امر صورت نگرفته است.

طیبه امینی افزود : به عنوان نمونه هنگام گذر از مسیر جاده کوهستانی بخش کجور نوشهر مشاهده می شود عده ای از پیمانکاران به بهانه پیچ بری و رفع نقاط حادثه خیز این محور ارتباطی اقدام به قطع این گونه های ارزشمند جنگلی می کنند که باید برای این گونه های قدیمی و کهنسال گریست.

درختان کهنسال تاریخ منابع طبیعی کشور را تشکیل می دهند

وی بیان داشت : گونه های ذربین بهترین پایه و قدیمی ترین گونه های درختی جنگل های شمال هستند و این گونه در نقاط دیگری از نقاط جنگلی بخش کوهستانی کجور از جمله مقابل روستای “ساروس ” می رویند این درختان در حقیقت تاریخ منابع طبیعی کشور را تشکیل می دهند.

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری و مراتع کشور – باغ گیاه شناسی نوشهر خاطرنشان کرد : از نظر ما قطع این گونه های درختی از صد ساله گرفته تا هزارساله به بهانه تعریض جاده و یا هر دلیلی دیگری به مثال سربریدن مرغی است که برای مراسمی مورد مصرف قرار می گیرد.

امینی افزود : قطع هر اصله درخت کهنسال جنگل های شمال مانند کندن یک برگ کتاب تاریخ است که به دور انداخته می شود در جنگل های هیرکانی خزری گونه های ارزشمند دیگری هم مانند بلوط و سرخدار هم وجود دارد که قدمتی حدود ۵۰۰ سال دارند و باید مسوولان دست اندرکار نسبت به سن یابی و شناسنامه دار کردن این گونه های جنگلی ارزشمند اقدام کنند.

به گفته وی گیاهان برخلاف جانوران تا ۵۰۰ سال و حتی هزار سال بیش از هزار سال قدرت تولید نسل بعدی را دارند به طوری که می توان از این گونه های به عمر ۷۰۰ سال هم قلمه گرفت و سبز شوند.

لزوم تلاش بیشتر برای صیانت از درختان کهنسال

این محقق جنگل تصریح کرد: وجود گونه های جنگلی دیگری مانند سفید پلت ، لیلکی و انجیلی بسیار نادر و کمیاب هستند که در هیچ جای دنیا وجود ندارد و برای تکمیل این مجموعه مبادله بذر و قلم داریم و البته برای صیانت از این درختان قدیمی و کهنسال حاشیه نشینان عرصه های جنگلی ، جوامع محلی ، شوراهای اسلامی و دهیاران هم نقش دارند و باید برای صیانت از این عرصه که تنوع زیستی هم به حساب می آید بیش از پیش تلاش کنند.

مدیرکل دفتر جنگلداری و امور بهره برداری سازمان منابع طبعیی و آبخیزداری کشور هم گفت : درختان کهنسال و قدیمی که به درختان زیستگاهی معروف هستنند مطالعات شناسایی این گونه ها در بخش بیومتری یا به عبارتی زیست سنجی در قالب طرح تفصیلی مدیریت پایدار جنگل های شمال در دستور کار قرار گرفته است.

محمدعلی فخاری افزود : براساس این طرح محیط ، تعدادشان و نوع گونه طبق نمودار مشخص و شناسایی می شوند و با این اقدام از برداشت این نوع درختان به طور کل ممنوع می شود البته شاید در برخی از مراکز تحقیقاتی وابسته به این سازمان مطالعات موردی در باره این موضوع انجام داده باشند اما مطالعات زیست سنجی و بیومتری که درقالب طرح تفصیلی مدیریت پایدار جنگل های شمال دردست اجرا است کلی است .

وی بیان داشت : امروز در جنگل های شمال ایران گونه های جنگلی کهنسانی نظیر بلوط ، سرخدار و ذربین داریم و البته غالب گونه های کهنسال بلوط هستند که قدمتی حدود ۵۰۰ سال و بیشتر دارند چرا که این گونه ها شاخص با تراکم بالا در این عرصه های جنگلی می رویند سرخدار و ذربین موردی در این عرصه وجود دارند.

شناسایی درختان کهنسال در دستور کار قرار گرفت

مدیرکل دفتر جنگلداری و امور بهره برداری سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور خاطرنشان کرد : بلوط با توجه به آنکه جزو شاخص ترین گونه های جنگلی شمال کشور است بذر بسیار عالی دارد و به مثابه آدمی است که حدود ۱۳۰ سال عمر داشته باشد و از نظر مقاومت و سازگاری ، سازگاری بیشتری داشته باشد و از سویی هم این گونه زیستگاه جوندگان و پرندگان محسوب می شود و ضمن آنکه در پایداری اکوسیستم جنگل هم بسیار تاثیر گذار است.

فخاری افزود : به عنوان نمونه بسیاری از پرندگان و جوندگان ، روباه ، شغال و خرس بر روی این درختان یا دیگر نقاط آن آشیانه درست می کنند و در واقع می توان گفت این گونه درختی افزون بر تنوع زیستی در جنگل های هیرکانی بسیار با ارزش هم است.

آمار دقیقی از درختان کهنسال جنگل های خزری نداریم

وی بیان داشت : براساس این طرح مطالعاتی تفصیلی ، درگام نخست این گونه ها شناسنامه دار می شوند در حالی که هم اکنون آمار دقیقی از درختان کهنسال در جنگلهای هیرکانی خزری نداریم و نمی دانیم سطح پراکنش ، تعداد ، نوع و قطر این گونه ها چه میزان است اگر این اتفاق رخ دهد آن زمان می توان برای این گونه ها در زمینه حفظ و صیانت ها برنامه ریزی کرد و نسخه پیچید.

جنگل‌های هیرکانی با قدمتی ۴۰ میلیون ساله یکی از ارزشمندترین عرصه‌های جنگلی ایران و جهان به شمار می‌رود که از آن به عنوان موزه طبیعی یاد می‌شود. این جنگل‌ها پهن‌برگ به عنوان یک زیست‌بوم منحصر به فرد در جنوب دریای خزر قرار گرفته و بین کشورهای ایران و جمهوری آذربایجان مشترک است. تقریباً ۲ میلیون هکتار آن در ایران و ۲۰ هزار هکتار در کشور آذربایجان قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح دریا شروع می‌شود و به ۲۸۰۰ متر می‌رسد.

به گفته متخصصان امور جنگل در جنگل های شمال ایران درختان آزاد فراوانی در امامزاده ها وجود دارد که عمرشان بالای ۵۰۰ تا ۶۰۰ سال است.
محدوده رویش درختان سرخدار که عمر زیادی می کنند از گلوگاه واقع در شرق مازندران تا رویان در غرب مازندران است و سرخدارهای کهن سال متعددی در جنگل های آمل وجود دارد.
همچنین بلوط های قطور اغلب در استان گلستان و جنگل های گرگان دیده می شوند که به گفته کارشناسان امر، دستگاه های اجرایی منطقه باید برای شناسایی دقیق و علمی درختان کهنسال اقدام کنند.

برنامه حفاظت از درختان کهنسال امر تخصصی است
نکته مهمی که در این ارتباط باید مطرح کرد این است که درباره قطع کردن یا نگه داشتن درختان قطور در جنگل های شمال چه تصمیمی گرفته می شود به گفته کارشناسان امر تصمیم گیری در این زمینه دشوار است ولی به طور کلی در بهره برداری جنگل، درختان با قطر بالا، قطع می شود مگر آن که ارزشمندی های ویژه داشته باشند.
کارشناسان تاکید می کنند که پیش از هر اقدام عملی، باید همه جوانب موضوع بررسی شود اما با توجه به ارزش درختان کهنسال، لازم است اهمیت این درختان که از ذخایر بی رقیب ژنتیک گیاهی ایران به شمار می روند در نظر گرفته شود و برای شناخت این درختان و ثبت آنها در پرونده میراث فرهنگی و زیست محیطی کشور و جهان اقدام گردد.
بدیهی است که برنامه حفظ و حراست این درختان امری تخصصی است و نباید سلیقه ای با آن روبه رو شد، به طوری که در بسیاری از مناطق که این درختان شناسایی شده اند متاسفانه بافت طبیعی منطقه به طور کامل آسیب دیده است. معاونت امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در شهرستان چالوس مستقر است.

سرویس خبری: کشاورزی و باغبانی