اکنون و در شرایطی یافته‌های پژوهشی و بستر توسعه کشت دیم در ۱۶ استان کشور مهیاست که به نظر می‌رسد تصور سنتی روستائیان و کشاورزان نسبت به زراعت دیم جزو موانع پیش‌رو در سطح کشور به شمار می‌رود و شاید به همین دلیل هم ۹۰ درصد کشاورزی در ایران برعکس آنچه که در دنیا اتفاق می‌افتد، آبی است.
گفت‌وگو با کشاورزان از یک سو و پژوهشگران موسسه تحقیقات کشاورزی دیم کشور از سوی دیگر، بخش‌هایی از تصور سنتی کشاورزان نسبت به زراعت دیم را نشان می‌دهد تا جایی که «حسین جوادی جهانگیر» از کشاورزان مراغه که به باغداری مشغول است، می‌گوید: «بارندگی در مراغه اندک است و کشت دیم صرف نمی‌کند».
وی اضافه کرد: برداشت محصول در برخی از مناطق مراغه به دلیل سنگلاخ بودن زمین یا شیب تند آن با مشکلات عدیده مواجه است اما مهمترین مانع پیش‌روی آن پایین بودن درآمد است.
وی که ۱۰ هکتار باغ سیب در دامنه‌های جنوب سهند دارد، در پاسخ به این سئوال که اگر روزی آب برای آبیاری نباشد، چه می‌کند؟ اضافه کرد: در آن صورت به شغل دیگری رو می‌آورم و اگر هم مجبور شوم، زراعت دیم را در پیش می‌گیرم.
اما «جهانگر اصلانی» از کشاورزان نمونه کشور که ۸۰ هکتار زمین کشاورزی دیم در هشترود دارد و سالانه به طور متوسط ۱.۵ تا ۲ تن در هر هکتار گندم برداشت می‌کند، به واسطه آنچه که خودش آن را کشاورزی مدرن می‌خواند، دیدگاه متفاوت‌تری نسبت به کشت دیم دارد و می‌گوید: زراعت دیم در صورت استفاده از بذر اصلاح شده، ماشین‌آلات مدرن کاشت، داشت و برداشت، کود مناسب و نظر پژوهشگران صرفه اقتصادی مناسبی دارد.
وی با بیان اینکه امسال نیز با وجود خشکسالی توانسته است به همان میزان سال‌های قبل محصول برداشت کند، اضافه کرد: بسیاری از دیم‌کاران هشترود به واسطه همان نگاه سنتی و رعایت نکردن برخی اصول، محصول کمتری تولید می‌کنند.
وی باتاکید بر اینکه شخم زدن به موقع و عمیق آن هم با استفاده از ردیف‌کارهای مدرن در حجم تولید تاثیرگذر است، اضافه کرد: برخی از دیم‌کاران به هیچ یک از این موارد توجه ندارند و در حقیقت نگاه سنتی عامل بازدهی پایین زراعت دیم آنان محسوب می‌شود.
کشاورز نمونه کشور به افرادی که در زمینه کشت آبی فعال هستند، توصیه کرد که به کشاورزی دیم مبتنی بر پژوهش روی بیاورند و دیم‌کاران را نیز به مطالعه و یادگیری روزافزون دعوت کرد.
«اصلانی» این موضوع را هم یادآوری کرد که همچنان خودش هم در حال یادگیری و مطالعه است تا روز به روز راندمان تولید در زراعت دیم را افزایش دهد.
زراعت دیم اصلا دیمی نیست
رئیس موسسه تحقیقات کشاورزی دیم کشور هم با تاکید بر توسعه کشت دیم با هدف تامین امنیت غذایی و افزایش بهره‌وری آب در بخش کشاورزی می‌گوید: متاسفانه باورهای نادرستی چون «دیمی بودن این شیوه زراعت»، «پایدا نبودن زراعت» و اینکه «تولید اقتصادی دیم فقط در سال‌های پرباران امکان‌پذیر است» در افکار عمومی وجود دارد که باید از طریق فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی اصلاح شود.
«خشنود علیزاده» افزود: متاسفانه برخی از کشاورزان با همان نگاه سنتی تصور می‌کنند که زراعت دیم تابع اصول خاصی نیست و دقت در آن معنایی ندارد؛ عمق این باور و تصور ناصحیح نیز تا جایی است که در لفظ عامیانه هرچیز غیراصولی و غیرقانونمند را دیمی اطلاق می‌کنند.
وی تاکید کرد: زراعت دیم با استفاده از آب باران یا «آب سبز» به دنبال تولید محصول اقتصادی و تامین امنیت غذایی است که از سطح معاش یک بهره‌بردار در دورافتاده‌ترین روستاها تا سطوح گسترده در برخی مناطق جهان را شامل می‌شود.
وی اظهار داشت: واقعیت این است که دانش انباشته قابل توجهی برای زراعت برخی محصولات در شرایط دیم در کشور و دنیا وجود دارد ولی انتقال و مدیریت دانش موجود در این زمینه از خود دانش مهمتر است و تولید در این شرایط بدون جریان اصول دیم‌کاری در سطح بهره‌برداران قابل تصور و توصیه نیست؛ به خصوص در محیط خشک و نیمه‌خشک، کوچکترین جزئیات در زراعت دیم اهمیت صدچندان پیدا می‌کند و اثر متقابل بین اجزا از نقش تک‌تک اجزا بیشتر می‌شود.
رئیس موسسه تحقیقات کشاورزی دیم کشور بیان کرد: اینکه جزئیات فنی کدام بوده و رعایت کدامین اصول ضامن تولید در شرایط دیم است، توسط کارشناسان این موسسه برای هر محصول به صورت جداگانه و اختصاصی تحقیق و تبیین می‌شود و دستورالعمل‌های روزآمد مربوطه نیز در سایت این موسسه در دسترس است.
«علیزاده» تاکید کرد: اگر با نگرش سطحی و عامیانه در این امر مهم سهل‌انگاری شود، نتیجه همان خواهد بود که متاسفانه همه ساله در خشکسالی و حتی ترسالی در بعضی مناطق شاهد هستیم.
به گفته وی برای رسیدن به مقصد دلخواه و تولید در شرایط دیم کشور، نقشه راه مشخصی قابل طرح است که با مدیریت همه‌جانبه دانش موجود برای زمان و مکان دلخواه معنا پیدا می‌کند و شروع این ماجرا با قبول این واقعیت آغاز می‌شود که زراعت دیم تابع اصول خاصی است و دقت بالایی طلب می‌کند.
تولید پایدار محصول در شرایط دیم دست‌یافتنی است
رئیس موسسه تحقیقات کشاورزی دیم کشور با بیان اینکه برخی‌ها تصور می‌کنند که زراعت دیم نمی‌تواند پایدار باشد، گفت: زراعت دیم اصول و جزئیات خودش را دارد و با دقت و بهره‌مندی از دانش روز می‌توان آن را مدیریت کرد.
«علیزاده» افزود: نباید تصور شود که به دلیل متغیر بودن توزیع باران و تغییر اقلیم در مناطق خشک و نیمه‌خشک، تولید در شرایط دیم پایدار نیست.
موضوعی که به این تصور نادرست دامن می‌زند، این است که در زراعت آبی همه‌چیز تحت کنترل قرار دارد و به نظر می‌رسد که همیشه تولید پایداری در کشت آبی خواهیم داشت، در حالی که این گونه نیست.
وی ادامه داد: این نتیجه‌گیری از نوسان سالیانه و روند تغییر در کوتاه‌مدت شاید در نگاه نخست درست به نظر برسد، اما در بلندمدت کاملا برعکس است.
«علیزاده» بیان کرد: اغلب دو واژه ثبات و پایداری به صورت مترادف به کار می‌رود اما اصولا ثبات برای کوتاه‌مدت و پایداری برای بلندمدت کاربرد دارد؛ بر همین اساس اگر بارندگی نوسان داشته و رو به کاهش باشد، می‌توان نتیجه‌گیری کرد که زراعت آبی (در کوتاه مدت) ثبات تولید دارد و در زراعت دیم به خصوص اگر با رعایت اصول فنی و جزئیات مربوطه نباشد، ثبات وجود ندارد.
وی اضافه کرد: اما اگر بارش کم و میزان خرج آب بیش از دخل آن باشد، در بلندمدت نمی‌توان آب مورد نیاز برای زراعت آبی را تضمین کرد و بی‌شک منابع آب موجود باید به تامین نیاز شرب و مصارف ضروری جوامع انسانی اختصاص داده شود بنابراین تولید در زراعت آبی در بلندمدت پایدار نیست.
رئیس موسسه تحقیقات کشاورزی دیم کشور اظهار داشت: همانگونه که در خشکسالی‌های اخیر به ویژه خشکسالی استثنایی سال زراعی گذشته به اثبات رسید، امکان تداوم تولید اقتصادی در شرایط دیم با استفاده از ارقام جدید و بسته‌های زراعی مورد توصیه این موسسه محرز است.
«علیزاده» ادامه داد: با معرفی ارقام متحمل به شرایط تغییر اقلیم، این اطمینان وجود دارد که با وجود نوسان‌های بارش، به ویژه در یک منطقه خشک و نیمه‌خشک، تولید پایدار فقط در زراعت دیم امکان‌پذیر بوده و زراعت دیم، تضمین‌کننده امنیت غذایی کشور در بلندمدت است.
امکان تولید اقتصادی دیم در شرایط خشکسالی به اثبات رسیده است
رئیس موسسه تحقیقات کشاورزی دیم کشور گفت: نباید تصور شود که تولید اقتصادی دیم فقط در سال‌های پرباران امکان‌پذیر است، زیرا امکان تولید اقتصادی در شرایط خشکسالی بارها در داخل و خارج از ایستگاه‌های همکار این موسسه به اثبات رسیده است.
«علیزاده» افزود: درست است که با افزایش بارندگی و با پراکنش مناسب در یکسال می‌توان عملکرد بالایی در شرایط دیم به دست آورد، اما این تصور که اگر سالی پرباران نباشد یا خشکسالی باشد، تولید در شرایط دیم اقتصادی نخواهد بود، باور صحیحی نیست.
وی تاکید کرد: واقعیت این است که با مدیریت صحیح و رعایت اصول زراعت دیم می‌توان در نامناسب‌ترین شرایط محیطی نیز عملکرد اقتصادی از کشت دیم به دست آورد تا جایی که امکان تولید اقتصادی در شرایط خشکسالی بارها از طریق مزارع الگویی و ترویجی در عرصه‌های بهره‌برداران تحت شرایط نامساعد سال‌های کم‌باران و خشک نظیر سال زراعی ۱۴۰۰ – ۱۳۹۹ اثبات شده است.
وی بیان کرد: حداقل خاکورزی و حفظ بقایای محصول قبلی در سطح خاک و انتخاب رقم اصلاح شده با رعایت تناوب و زمان کاشت صحیح از رمز و رازهایی است که می‌تواند ضامن تولید اقتصادی در زراعت دیم فارغ از شرایط سال پرباران و کم‌باران باشد.
«علیزاده» ادامه داد: تامین کودهای نیتروژن و فسفر مورد نیاز گیاه در زمان کاشت (مطابق تجزیه خاک و با روش جایگذاری)، رعایت عمق و تراکم کاشت، مبارزه با علف‌های هرز، آفت‌ها و بیماری‌ها مطابق دستورالعمل‌های فنی موسسه تحقیقات کشاورزی دیم کشور از دیگر مواردی است که تولید اقتصادی در زراعت دیم را فارغ از شرایط بارندگی تضمین می‌کند.
به گفته رئیس موسسه تحقیقات کشاورزی دیم کشور، توزیع باران و میزان آن در مناطق مختلف جهان متغیر است ولی بیشترین تغییر بارش در مناطق خشک و نیمه‌خشک اتفاق می‌افتد که بیش از ۹۵ درصد از سطح کشور ما نیز در این شرایط قرار دارد.
«علیزاده» ادامه داد: این موضوع با تغییر دما و اقلیم در عصر حاضر پیچیده‌تر شده و از این‌رو، بیشترین دقت و مدیریت باید در زراعت دیم اعمال شود زیرا نقش مدیریت با افزایش تنوع و تغییر در محیط، مهمتر می‌شود.
طرح پنج ساله «جهش تولید در دیم‌زارها» که طی سال زراعی گذشته به صورت آزمایشی در استان‌های آذربایجان‌شرقی، کردستان، همدان، کرمانشاه، خوزستان و گلستان اجرا شد، نمونه بارز تکیه بر پژوهش‌های کشاورزی به شمار می‌رود؛ طرحی که در موسسه تحقیات کشاورزی دیم کشور تدوین شد و به واسطه پشتیبانی فنی و تامین بذر، مشارکت فعال در اجرای آن دارد.
بخش ستادی موسسه تحقیقات کشاورزی دیم کشور در مراغه و معاونت آن در کرمانشاه قرار دارد؛ این موسسه دارای پنج ایستگاه اصلی در مناطق مختلف کشور است که نماینده آن اقلیم به شمار می‌رود.
موسسه تحقیقات کشاورزی دیم کشور دارای ایستگاه‌های تحقیقاتی متعدد در جای‌جای کشور است برای نمونه ایستگاه تحقیقاتی «مراغه» نماینده اقلیم سرد، ایستگاه «قاملو» در کردستان نماینده اقلیم بسیار سرد، ایستگاه «سرارود» در کرمانشاه نماینده اقلیم معتدل سرد، ایستگاه گچساران در کهکیلویه و بویراحمد نماینده اقلیم گرمسیری و ایستگاه «شیروان» در خراسان شمالی نماینده اقلیم معتدل سرد و خشک است.
