استان گلستان با افزون بر ۲۰ هزار کیلومتر مربع وسعت و داشتن هفت اقلیم از ۱۳ اقلیم جهان از قطب‌های کشاورزی و باغی کشور به شمار می‌رود و هم اکنون در تولید ۱۶ محصول راهبردی شامل “دانه‌های روغنی کلزا، سویا و آفتابگردان، هلو، توتون و گوشت مرغ رتبه اول، گندم، چغندرقند و خرمالو مقام دوم، شلتوک(برنج)، پیله تر ابریشم، میگو و پنبه رتبه سوم، ماهیان پرورشی و خاویاری رتبه چهارم و جو و زیتون رتبه پنجم کشوری را دارد.
این استان شمالی که کشت زیتون در آن قدمتی ۲ هزار ساله دارد هم اکنون با داشتن فقط هفت هزار و ۵۰۰ هکتار باغ زیتون که بیشتر آن در نواحی شمالی و شرقی ایجاد شده و نیمی از آنها هنوز به باردهی نرسیده است، رتبه پنجم کشور را در تولید این میوه به خود اختصاص داده است و به اعتقاد کارشناسان شرایط اقلیمی و زمین‌های مستعد در این استان، قابلیت ایجاد ۶۰ هزار هکتار باغ زیتون دیگر را نیز فراهم کرده است.
طرح ملی کشت و توسعه باغات زیتون یا طوبی
شرایط اقلیمی و اراضی مستعد گلستان و برخی استان‌های کشور برای کاشت درخت زیتون و توسعه باغ های آن متولیان وزارت جهادکشاورزی را از سال ۷۲ به فکر اجرای طرح ملی کشت و توسعه باغ های زیتون بنام “طوبی” ابتدا در سطح یک میلیون هکتار و در ادامه پس از بررسی بیشتر و شناسایی اراضی مستعد در سطح ۵۰۰ هزار هکتار انداخت تا علاوه بر ایجاد درآمد و اشتغال پایدار برای کشاورزان، ۳۰ درصد روغن خوراکی مورد نیاز کشور از طریق ایجاد باغ های زیتون تامین شود.
این طرح در سال‌های نخست با تامین اعتبار و نهال موردنیاز در استان‌های موردنظر از جمله گلستان خوب پیش رفت اما گفته شده به سبب استفاده از نهال‌های غیراستاندارد (نابارور) این طرح ملی به سرانجام خوبی نرسید اگرچه سال‌ها بعد، طرح جایگزین کردن نهال‌های اصلاح شده زیتون را اجرا کردند اما مقاومت پایین برخی گونه‌های استفاده شده زیتون نسبت به سرما با هم این طرح به سرانجام نرساند.
با این حال به اعتقاد کارشناسان، اراضی زراعی حاشیه رودخانه اترک در مناطق شمالی گلستان، رودخانه گرگانرورد در نواحی میانی و اراضی شیبدار نواحی جنوبی استان همگی شرایط لازم برای تبدیل شدن به باغ های زیتون را دارند به شرط آنکه فرهنگ کاشت درخت و فواید زیاد آن از جمله “ایجاد درآمد و اشتغال بالاتر نسبت به زراعت، تثبیت خاک و جلوگیری از فرسایش آن، تلطیف آب و هوا، حفظ منابع آبی و تقویت سفره‌های زیرزمینی، جلوگیری از ریزگردها و مهمتر از همه کمک به تامین روغن مورد نیاز کشور” برای مردمان این استان شمالی بیان و ترویج شود.
تحقق گلستان به قطب جدید تولید زیتون نیازمند حمایت ویژه
کارشناس حوزه زراعت و باغبانی مدیریت جهادکشاورزی گنبدکاووس در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: کاشت درخت زیتون در مناطق شمالی و شرقی گلستان بویژه اراضی حاشیه رودخانه‌های اترک و گرگانرود، توجیه اقتصادی بالایی دارد زیرا علاوه بر ایجاد درآمد پایدار و بالاتر نسبت به درآمد سایر محصولات زراعی، اشتغال بیشتری دارد.
عزیز جاوید افزود: درآمد هر هکتار زیتون که به طور معمول از سال چهارم شروع به باردهی می‌کند و از سال ششم به بعد به باردهی اقتصادی می‌رسد، بسته به میزان باردهی آن که از حداقل چهار تا پنج تن تا حداکثر هشت تا ۱۰ تن می‌رسد، متناسب با قیمت خرید بازار که امسال هر کیلوگرم آن بین ۱۸۰ تا ۲۵۰ هزار ریال بود، قابل توجه است.
توجیه اقتصادی بالا نسبت به سایر محصولات
وی اضافه کرد: علاوه بر درآمد بالاتر زیتون نسبت به سایر محصولات زراعی مناطق شمالی و شرقی گلستان، هر هکتار زیتون برای پنج نفر در طول سال ایجاد اشتغال می‌کند که این رقم در فصل برداشت محصول چند برابر می‌شود ضمن اینکه تعداد قابل توجهی فرصت شغلی در واحدهای فرآوری این محصول در استان ایجاد می‌شود.
این کارشناس حوزه زراعت و باغبانی جهادکشاورزی گنبدکاووس ادامه داد: تا شروع باردهی درختان زیتون و حتی در زمان باردهی می‌توان گیاه خارشتر که جنبه علوفه دارد کشت نمود که درآمد خوبی از این زراعت با توجه به گرانی قیمت علوفه عاید کشاورز و باغدار خواهد کرد.
توجه جدی به اصول باغبانی و تغذیه درختان زیتون
جاوید تصریح کرد: لازمه محقق شدن همه مزایا، درآمد و اشتغالی که از محل کاشت درختان زیتون عاید افراد می‌شود، توجه جدی به اصول باغبانی و تغذیه درختان زیتون (آبیاری، هرس و استفاده از کودهای مناسب) است که بایستی مورد توجه قرار گیرد ضمن اینکه باید اصول باغداری و فواید کاشت و توسعه باغ های زیتون برای اهالی بیان و توجیه شود.
وی گفت: فقط گنبدکاووس قابلیت کاشت ۴۰ تا ۵۰ هزار هکتار زیتون (معادل نیمی از ظرفیت گلستان در توسعه باغ های زیتون) را دارد درحالی که هم اکنون حدود سه هزار هکتار باغ زیتون دارد که ۲ هزار هکتار آن بارور است ضمن اینکه بزرگترین باغ زیتون یکپارچه کشور به مساحت تقریبی ۷۰۰ هکتار در این شهرستان مرزی ایجاد شده است.
جاوید، بیشتر ارقام موجود زیتون در گنبدکاووس را “کرونایکی و آرییکن” دانست و اضافه کرد: این ۲ رقم اگرچه به سرما حساس هستند اما قدرت بازیابی بالایی حداکثر یک سال پس از سرما و باردهی را از سال دوم دارند که نمونه این سرما در سال ۹۵ سبب خسارت به باغ های زیتون این شهرستان شد.
به گفته وی با همه مطالب گفته شده و حساسیت درخت زیتون به سرما اما کاشت درخت زیتون و توسعه آن به شرط رعایت اصول باغبانی و تغذیه درخت، توجیه اقتصادی بالایی در گلستان بویژه نواحی شمالی و شرقی آن و اهالی این خطه دارد که باید مورد توجه مسوولان متولی و مردم قرار گیرد.
کارشناس زراعت و باغبانی جهادکشاورزی گنبدکاووس ادامه داد: نمونه موفق از ایجاد باغ زیتون در دهستان کُرند (حاشیه رودخانه اترک) این شهرستان است که اکنون اهالی آن در قالب شرکت تعاونی هزار هکتار باغ زیتون دارند و برای آب مورد نیاز آن نیز آبندان ۵۰ هکتاری ۲ منظوره احداث کردند.
جاوید افزود: شغل بیشتر اهالی نواحی شمالی گلستان دامداری است که به اعتقاد آنها دام‌ها مانع رشد درخت در این مناطق هستند اما می‌توان با تامین علوفه موردنیاز دام‌ها از بقایای محصول اراضی زراعی و یا کاشت آن در بین درختان باغی، به تدریج بخشی از اراضی زراعی آنان را تبدیل به باغ زیتون کرد تا درآمد بیشتری عایدشان شود.
وضعیت زیتون در گلستان
در همین پیوند معاون مدیریت باغبانی سازمان جهادکشاورزی گلستان زیتون را از درختان میوه همیشه سبز و یکی از منابع تامین کننده مواد غذایی بشر از گذشته تا کنون دانست و گفت: با اینکه کاشت زیتون در این استان سابقه ۲ هزار ساله دارد اما برنامه توسعه باغ های زیتون خصوصا در اراضی شیبدار و اراضی کم‌بازده این استان شمالی از سال ۷۸ با اجرای طرح طوبی و پس از آن از سال ۸۲ با طرح اراضی شیبدار آغاز شده است.
نویدرضا فراهانی با یادآوری اینکه طرح اصلاح و توسعه باغ های زیتون براساس سیاست‌های دولت در زمینه خوداتکایی محصولات کشاورزی با هدف تامین بخشی از نیاز روغن خوراکی کشور از سال ۱۳۷۱ به بعد به اجرا درآمده است، افزود: هم اکنون در استان گلستان هفت هزار ۵۰۰ هکتار باغ زیتون از ارقام “کرونایکی، میشن، مانزا، بلیدی، آریسونا، آرییکن، مانزالیا و ملکشاهی” موجود است که ۵۰ درصد آن از گونه روغنی و ۵۰ درصد دیگر از نوع کنسروی است.
وی میزان تولید سالانه زیتون در گلستان تا قبل از سرما زدگی اواخر سال ۹۹ و خشکسالی سال جاری را حدود ۱۲ هزار تن اعلام کرد و گفت: امسال تولید زیتون این استان به دلایل گفته شده به هفت هزار تن کاهش یافت ضمن اینکه با به باردهی رسیدن نیمی از باغ های زیتون این استان شمالی میزان تولید آن ۲ برابر خواهد شد.
فراهانی، میزان اشتغال فعلی در باغ های زیتون گلستان را حدود چهار هزار نفر ذکر و اضافه کرد: این استان ۱۰ نهالستان زیتون به وسعت ۱۴ هکتار و ظرفیت تولید سالانه ۲ میلیون و ۱۰۰ اصله نهال دارد که علاوه بر تامین نهال موردنیاز استان به سایر استان‌ها صادر می‌شود.
به گفته وی در زمان حاضر در گلستان ۱۷ واحد ۲ منظوره فرآوری زیتون با ظرفیت اسمی ۱۴ هزار تن و چهار شرکت تعاونی در حوزه این میوه ( ۲ شرکت در گنبدکاووس و ۲ شرکت در شهرهای مینودشت و گالیکش) فعال است.
تحقق گلستان به قطب جدید تولید زیتون نیازمند حمایت ویژه
این مسوول برنامه توسعه باغ های زیتون گلستان درسال جاری را ۲ هزار هکتار اعلام کرد و گفت: برای تحقق این مهم ۵۳ میلیارد ریال اعتبار پیش بینی شده که در صورت تخصیص اقدام به توزیع نهال و کاشت رایگان درخت توسط جهادکشاورزی برای متقاضیان انجام خواهد شد.
فراهانی، برنامه چشم انداز پیش بینی شده برای کاشت درختان زیتون و سایر درختان مثمر در گلستان را ۶۰ هزار هکتار اعلام کرد و افزود: برای تحقق این مهم نیاز به اختصاص اعتبارات ویژه و مهمتر از آن تخصیص به موقع اعتبارات سالانه است.
ظرفیت‌ها و مزایای توسعه باغ های زیتون در گلستان
معاون مدیریت باغبانی جهادکشاورزی گلستان وجود ژرم پلاسم‌های ( ارقام و ژن زیتون) بسیار با ارزش و درختان قدیمی و کهنسال زیتون در استان، نیاز آبی کمتر نسبت به سایر گونه‌های باغی و توان تولید نسبی بالاتر نسبت به آنها در شرایط تحمل کم آبی، عمر اقتصادی طولانی و کم توقع بودن و قابلیت کشت در گستره وسیعی از خاک‌ها و مناطق استان و وجود کارشناسان و نیروهای باسابقه دراین حوزه را از جمله ظرفیت‌ها و مزایای کاشت و توسعه باغ های زیتون در این استان شمالی برشمرد.
وی راهبردی و اساسی بودن محصول زیتون از نظر سیاستگذاری‌های وزارت جهادکشاورزی و شناسایی ارقام مناسب، انجام گام نخست مطالعات مکان‌یابی زیتون در گلستان، افزایش آگاهی‌های عمومی نسبت به مزایای روغن زیتون (تغذیه و سلامت) و افزایش نیاز جامعه، امکان بهره‌مندی از مزایای عضویت در شورای بین المللی زیتون و تحکیم پشتوانه‌های علمی و عملی، فن آوری روز دنیا در خصوص ارقام و روش‌های کاشت جدید، نیاز به واردات یک میلیون تن انواع روغن در سال به کشور و ضرورت افزایش تولید و تامین روغن زیتون به‌عنوان یک روغن سالم، مفید و جایگزین را از دیگر مزایا و ظرفیت‌های کشت و توسعه باغ های زیتون در این استان ذکر کرد.
چالش‌ها و راهبردهای توسعه
فراهانی، وجود باغ های زیتون در برخی از مناطق که دارای مشکل عدم باردهی مطلوب هستند، بدهکاری باغداران به سیستم بانکی به دلیل عدم پرداخت به موقع اقساط، تمایل باغداران برای برداشت میوه زیتون برای کنسرو بجای استحصال روغن زیتون (هدف اصلی طرح طوبی) و عدم وجود انگیزه دراین خصوص، کمبود نهال ارقام مناسب با شرایط آب و هوایی مناطق توسعه، عدم مدیریت جامع برای تولید نهال بر پایه ارقام در کشور، نبود تشکل‌های قوی در صنعت زیتون، کمبود منابع آب و عدم تخصیص مجوز بهره‌برداری برای توسعه باغ‌های جدید، فرسودگی سیستم‌های آبیاری با عمر بالای ۱۵ سال که هدر رفت آب را به همراه دارند، بالا بودن هزینه های برداشت و ضریب مکانیزاسیون پایین، عدم استفاده حداکثری از قابلیت‌های بخش خصوصی، عدم استفاده از یافته‌های تحقیقاتی باتوجه به عدم ارتباط تنگاتنگ این بخش با بخش اجرا و سنتی، غیر اقتصادی و کوچک بودن برخی باغ ها را از مهمترین چالش‌های توسعه این محصول در گلستان برشمرد.
وی در خصوص راهبردهای توسعه باغ هایزیتون در گلستان گفت: خودکفایی در تولید محصولات راهبردی از جمله تولید زیتون و روغن آن و افزایش تامین امنیت غذایی جامعه با تولید روغن زیتون سالم، اقتصادی کردن باغ ها با توسعه ارقام زود بازده، مرغوب و تجاری، ارتقای بهره‌وری عوامل تولید زیتون، ارتقای دانش فنی راهبران و بهره‌برداران با استفاده از فرصت‌های موجود در شورای بین المللی زیتون، توسعه سطح زیرکشت در مناطق مستعد مانند اراضی شیبدار و بهره‌برداری بهینه از منابع پایه و بسترهای تولید، جلوگیری از توسعه بی رویه و تمرکز بر ارتقای بهره‌وری باتوجه به کمبود منابع آب زیرا زیتون از گیاهان مقاوم به شرایط کم آبی و دارای نیاز آبی پایین می‌باشد، بکارگیری فن آوری نوین، بهبود شاخص تغذیه‌ای و افزایش مصرف سرانه، جلوگیری از واردات محصولات بی کیفیت و بهبود کیفیت از جمله این راهبردهاست.
تحقق گلستان به قطب جدید تولید زیتون نیازمند حمایت ویژه
این مقام مسوول همچنین به برخی اهداف کیفی برای توسعه باغ های زیتون در گلستان اشاره کرد و افزود: بهبود وضعیت این باغ ها با نظارت بر باغات و ارائه رهنمود به باغداران، ارتقای سطح سلامت جامعه با استفاده از مصرف روغن مفید و سالم زیتون، ارتقا دانش فنی و آموزش به باغداران، استفاده بهینه از منابع و نهاده‌ها، ایجاد انگیزه در اهالی روستاهای استان جهت جلوگیری از مهاجرت با ایجاد باغ ها و بهبود وضعیت بازار روغن زیتون با افزایش تولید از جمله این اهداف است.
فراهانی، توسعه باغ های زیتون در سطح هفت هزار ۵۰۰ هکتار فعلی، انجام عملیات اصلاح و باغ های قدیمی، پرداخت هزینه خسارت سرمازدگی، انجام طرح‌های تحقیقاتی و نوآورانه مانند طرح احداث باغ دیم با احداث سامانه‌های آبگیر در گنبدکاووس، طرح شناسایی ژنو تیپ‌های برتر در مینودشت، طرح پایلوت تغذیه کودی در پنج شهرستان گلستان و شناسایی باغداران با تولید بالای پنج تن و هدایت آنان برای تعاونی زیتون کاران مثبت پنج کشور را از جمله اقدامات مدیریت باغبانی جهادکشاورزی استان در حمایت از باغداران زیتون برشمرد.
کلام آخر
با این حال کارشناسان معتقدند، کاشت درخت زیتون و توسعه باغ های آن در گلستان البته با بهره‌گیری از تجریبات گذشته و رفع نقاط ضعف، استفاده از گونه‌های مقاوم به خشکی و سرما و همچنین حمایت‌های جدی دولت انقلابی و جهادی سیزدهم و متولیان وزارت جهادکشاورزی، می‌تواند مثمر ثمر بوده و عواید اقتصادی خوبی را عاید مردمان این دیار بالاخص نواحی شمالی و شرقی آن نماید و این استان شمالی را همانند گیلان و زنجان و شهرهای طارم یا رودبار این ۲ استان به قطب جدیدی در تولید زیتون کشور تبدیل کند
