طبق برآوردها، جمعیت جهان تا ۳۰ سال آینده از مرز ۹ میلیارد نفر عبور خواهد کرد و استفاده از روش‌های نوین در تولید محصولات کشاورزی به منظور تامین غذا برای چنین جمعیتی، اجتناب ناپذیر است و در این راستا از فناوری‌هایی استفاده می‌شود که ضمن حفظ و توسعه تنوع زیستی، امکان بهره وری بهینه از منابع در دسترس را فراهم می‌آورد.
شاید بتوان گفت تراژدی “واویلف” که امروزه پایه و اساس توسعه گنجینه‌های بی پایان زیستی و ژنتیکی شده است؛ به دنیا فهماند که کاهش فقر و گرسنگی در توسعه منابع ژنتیکی و زیستی کشورها است.
“نیکلای ایوانوویچ واویلف”، ژنتیکدان و گیاه‌شناس برجسته شوروی و نام‌آورترین کار او راه اندازی مرکز “واویلف” به عنوان خاستگاه گیاهان کِشتی بوده است. او بخش عمده‌ای از زندگی خود را صرف مطالعه و به‌سازی گیاهانی چون گندم، ذرت و دیگر غلات کرد.
“واویلف” به تحقیقاتش در زمینه ژنتیک مندلی ادامه داد و معتقد بود با استفاده از گونه‌های مقاوم می‌توان تولید محصولات کشاورزی را افزایش داد تا جلوی قحطی را گرفت. وی کل عمرش را صرف مبارزه با قحطی کرد و در این مسیر بزرگترین مجموعه بذر دنیا را جمع کرد و تحقیقاتش نقش زیادی در توسعه علم ژنتیک و تنوع زیستی داشت.
“واویلف” در جریان پاکسازی‌های استالین، در سال ۱۹۴۰ به زندان افتاد و سه سال پس از آن همزمان با جنگ جهانی دوم در اردوگاه‌های گولاگ در سال ۱۹۴۳ از گرسنگی مرد.
تراژدی “واویلف” در اینجا تمام نمی‌شود؛ بلکه مجموعه‌ای که او جمع کرده بود، در محاصره لنینگراد، داستان اسطوره‌ای دیگری را می‌سازد؛ چرا که جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۳۹ شروع شد و بعد از حدود ۲ سال آلمان نازی به مرزهای روسیه رسید و این در حالی بود که حکومت شوروی که سرزمین‌هایش را در حمله آلمان از دست می‌داد، دستور داده بود همه آثار هنری و هر چیز ارزشمندی به مکان‌های امن‌تر در مناطق شرقی منتقل شود، اما مجموعه بزرگ بذرهای طبقه‌بندی شده “واویلف” را در لنینگراد رها کردند.
آلمانی‌ها با کمک نیروهای فنلاند در شمال توانستند شهر لنینگراد یا همان سنت پترزبورگ امروزی را محاصره کنند؛ محاصره‌ای وحشتناک که به مدت ۸۷۲ روز غذایی به شهر نرسید و درطی بمباران‌های هوایی هزاران نفر کشته شدند.
در این میان اما همکاران و شاگردان “واویلف” که ارزش مجموعه طبقه‌بندی شده را می‌دانستند، درها را بستند و نگهبانی دادند تا مجموعه را از دست مردم گرسنه و موش‌ها حفظ کنند.
این افراد در این مدت طولانی برای سیر کردن خودشان به گندم، ذرت، سیب‌زمینی، برنج و انواع بذر و ریشه که قابل خوردن بودند، دست نزدند و در نهایت ۹ نفر از آنها در اثر گرسنگی در ساختمان همین مجموعه مردند، ولی مجموعه بذرهایی که امروزه به نام “واویلف” شناخته می‌شود، در توسعه کشاورزی و تحقیقات ژنتیک گیاهی نقش زیادی ایفا کرده است.
ذخایر ژنتیکی و زیستی مانند گنجینه‌ای پایان ناپذیر در مسیر توسعه کشورها در دنیا محسوب می‌شود و ارتباط مستقیم با امنیت ملی، امنیت اقتصادی، امنیت غذایی و امنیت سلامت جامعه دارد. از این رو ایجاد مراکز نگهداری از نمونه‌های ژنتیکی و زیستی برای کشورهای مختلف اهمیت بسیار زیادی دارد، چون آنها می‌دانند این مراکز نقش مهمی در تحقیقات بیوتکنولوژی و توسعه محصولات بیوتکنولوژیکی دارند.
آنها همچنین به این امر واقف هستند که توسعه محصولات بیوتکنولوژیکی تاثیر مهمی در بهبود وضعیت اقتصادی کشورها دارد.
در این راستا از سوی مرکز ملی ذخایر زنتیکی و زیستی ایران، پیشنهاد نامگذاری روز ۱۵ فروردین به عنوان “روز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی” به شورای فرهنگ عمومی ارسال شد که با تصویب آن در شورای عالی انقلاب فرهنگی، این روز در تقویم رسمی کشور در سال ۱۳۹۴ وارد شد.
استقرار مجموعه عظیم زیستی در ایران
به گفته رییس انجمن ژنتیک ایران، ایران از لحاظ تنوع زیستی جزو ۱۰ کشور اول دنیا محسوب می‌شود و با داشتن شرایط آب و هوایی مختلف، تنوع زیستی بسیار غنی از قبیل تنوع گیاهی، جانوری، میکروارگانیسم‌ها و غیره در اکوسیستم آبی و خشکی باعث شده که توانایی بالقوه در کشور ایجاد شود.
دکتر محمود تولایی، رییس هیات مدیره انجمن ژنتیک ایران در گفت‌وگو با ایسنا، گفت: شورای عالی انقلاب فرهنگی بنا بر پیشنهاد متخصصان به شورای عمومی، روز ۱۵ فروردین را به عنوان روز ملی “ذخایر ژنتیکی و زیستی” نامگذاری کرد.
وی با اشاره به اهمیت ذخایر ژنتیکی ایران، اظهار کرد: ایران از نظر ذخایر زیستی و ژنتیکی، جزو ۱۰ کشور اول دنیا است و تقریبا ایران معادل کل منابع زیستی موجود در اروپا اعم از گونه‌های جانوری و گیاهی برخوردار است.
تولایی، گونه‌های زیستی را پایه و مبنای بسیاری از فعالیت‌های تولید صنعتی در صنایعی چون زیستی، تخمیری، استحصال معادن، غذایی و پروبیوتیک‌ها و لبنی، بهداشتی و تولید واکسن و دارو دانست و گفت: در ایران سازمان‌های متعددی را داریم که عهده‌دار بخش‌های مختلف و کلکسیون‌های زیستی هستند.
رییس هیات مدیره انجمن ژنتیک ایران خاطر نشان کرد: در حال حاضر بیش از ۲۰ کلکسیون متنوع از ذخایر ژنتیکی و زیستی تحت مقررات دستگاه‌هایی چون وزارت جهاد کشاورزی، علوم، تحقیقات و فناوری، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و صنعت، معدن و تجارت و سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران ایجاد شده است.
وی یادآور شد: از این رو ضرورت داشت تا برای این گنجینه اهمیت قائل شویم و بهانه نامگذاری چنین روزی کمک به مدیریت و بهره برداری از این گنجینه‌ها خواهد شد؛ همانظور که مقام معظم رهبری در سال ۱۳۸۶، تاکید کردند که نیاز به سازوکاری برای این موضوع داریم، به همین جهت نامگذاری روزی به نام روز ذخایر ژنتیکی در شورای عالی انقلاب فرهنگی مصوب شد.
این استاد فرآورده‌های بیولوژیک مرکز تحقیقات ژنتیک انسانی دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله، با اشاره به جنبه‌های مختلف حفظ و نگهداری از ذخایر زیستی و ژنتیکی توضیح داد: دامنه زاگرس و استان‌های مختلف کشور از جمله کهگیلویه و بویراحمد، کلکسیون متنوعی از گونه‌های ژنتیکی گیاهان دارویی و کویرهای ایران گنجینه‌ای از گیاهان مقاوم به تنش خشکی است.
وی با تاکید بر اینکه گونه‌های گیاهی مقاوم به تنش شوری علاوه بر مناطق کویری در مناطق حاشیه دریاها وجود دارند، اظهار کرد: همچنین گونه گیاهان مقاوم به تنش سرما از دیگر ذخایر ژنتیکی با ارزش کشور است و اگر ما قدر و ارزش این ذخایر را ندانیم، ظرفیت عظیم اقتصادی از دست خواهد رفت.
تولایی خاطر نشان کرد: به عنوان مثال بخش عمده‌ای از داروهای تولید شده در اروپا در حال حاضر پایه گیاهی پیدا کرده‌اند و بخش عمده‌ای از این گیاهان موفق به کسب تاییدیه FDA شدند.
این متخصص حوزه ژنتیک با اشاره به سابقه طب سنتی در ایران، یادآور شد: از این رو حجمی از ظرفیت‌های انبوهی از ذخایر ژنتیکی در اختیار داریم و این امر می‌تواند پتانسیل اقتصادی بالایی برای کشور باشد.
تولایی ادامه داد: نکته مهم در زمینه تنوع ژنتیکی، حفظ آن است و روش‌های حفظ و نگهداری از این ذخایر به ما می‌گوید که مراقب انقراض گونه‌ها به ویژه گونه‌های ژنتیکی منحصر به فرد باشیم؛ چرا که از بین رفتن این گونه‌ها در واقع از بین رفتن و انقراض سرمایه خواهد بود.
روش‌های کاهش تخریب منابع زیستی
این استاد دانشگاه بقیه الله با اشاره به راهکارهای کاهش انقراض گونه‌های زیستی و ژنتیکی کشور، گفت: یکی از این راهکارها این است که مدل‌های مدیریت حفظ ذخایر ژنتیکی را در کشور برای حفظ منابع ژنتیکی جمعیت‌های زیستی پیاده سازی کنیم.
وی افزود: اگر در کشور انبار عظیمی از کالاهای ارزشمند داشته باشیم، ولی این کالاها شناسنامه‌دار نباشند، قابل استفاده نخواهند بود. در کشور بیش از ۲۰ هزار نمونه ژنتیکی به ثبت رسیده است و مسائلی چون رده بندی، توسعه روش‌های علمی برای شناسنامه دار کردن آنها و همچنین نگاه کاربردی شدن به آنها مؤلفه دیگری است که می‌تواند در کاهش شدت انقراض این گونه‌ها مؤثر باشد.
رییس هیات مدیره انجمن ژنتیک ایران خاطر نشان کرد: امروزه گسترش سیستم‌های آنالیز دستگاهی و استفاده از آنالیز ژنتیک مولکولی، سبب خواهد شد که قابلیت‌های این سرمایه‌ها را بهتر بشناسیم و بهتر و بیشتر بتوانیم از این میراث ژنتیکی کشور، حفظ و حراست کنیم.
تولایی تاکید کرد: اگر ما به دنبال توسعه پایدار و پیشرفت کشور هستیم، اولین مؤلفه آن، حفظ، حراست، بهره مندی هوشمندانه و پایدار از این ذخایر زیستی خدادادی است و امیدوارم نامگذاری روز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی بتواند در فرهنگ سازی مناسب در سطح جامعه برای حفظ این سرمایه مؤثر باشد.
بدرفتاری ما با طبیعت و سرمایه‌ای که در اختیار داریم
تولایی به اثرات تخریب محیط زیست بر انقراض گونه‌های زیستی اشاره کرد و یادآور شد: قطعا اگر از این ذخایر مراقبت و حفاظت نکنیم، این ذخایر نابود شدنی است، ولی توجه به این نکته خیلی مهم است که همه ذخایر فسیلی و معدنی و نفتی با مصرف شدن، کاهش می‌یابند، ولی هر چه منابع زیستی و ذخایر ژنتیکی را زنده و پویا نگه داریم، هزاران برابر خواهند شد؛ همانند یک گیاه گندم که با کاشت یک دانه، روی سنبله آن ده‌ها و صدها گندم تولید می‌شود.
وی افزود: هر چه ما از ذخایر ژنتیکی مصرف کنیم، به معنای آن است که از این ذخایر در صنعت دارویی و غذایی استفاده کرده‌ایم و همچنین به معنای به دست آوردن گونه‌های جدید برای محیط زیست و کویر زدایی خواهد بود و موجب گسترش این ذخایر خواهد شد.
تولایی تاکید کرد: با استفاده مدیریت شده از این گنج‌های فناناپذیر، این ذخایر برای ما پایدار باقی خواهند ماند.
وی با اشاره به شرایط نگهداری ذخایر ژنتیکی در کشور، با بیان اینکه قطعا توسعه پایدار ذخایر ژنتیکی نیاز به مطالعات آسیب شناسی این حوزه دارد، گفت: ما در این بررسی‌ها باید ببینیم در کجاها درست عمل کردیم، در کجاها سرمایه‌هایی که جمع آوری شده است، درست از آنها حفاظت و نگهداری و استفاده می‌کنیم و قطعا در این مسیر نقاط ضعف بسیار زیادی داریم و این روزها باید به ما کمک کند که این نقاط ضعف را کاهش دهیم و بهره‌مندی‌های ما بهینه شوند.
سرویس خبری: فناوری غذا و بخش صنعت
