تعیین الگوی بهینه کشت از دهه پنجاه تاکنون در قوانین بسیاری مورد تأکید قرارگرفته اما به دلایل متعدد از جمله مسائل اقتصادی، اجتماعی و سیاست‌گذاری متناقض در زمانهای مختلف به طور کامل اجرایی نشده است.
عدم پیش‌بینی ضمانت اجرایی در راهکارها و قوانین و مقررات مصوب نیز از دیگر عوامل اجرایی نشدن این طرح در سال‌های گذشته به شمار می‌رود.
در سال‌های اخیر و طبق قانون بودجه سال ۱۴۰۱ مصوب جلسه علنی ۲۵ اسفند سال ۱۴۰۰مجلس شورای اسلامی و بر اساس بند (ب) تبصـره ۸ این قانون، وزارت جهاد کشاورزی مکلف به ابلاغ الگوی کشت کشور شد.
بدین ترتیب این طرح پس از سالها پژوهش در سال ۱۴۰۱ رونمایی و یرای اجرا به کشاورزان کشور ابلاغ شد؛ طرحی که به گفته کارشناسان اگر به خوبی اجرا شود می‌تواند در دوران خشکسالی کمک شایانی به تولید انبوه محصولات کشاورزی کند.
در برنامه کلی وزارت جهاد کشاورزی آمده است الگوی صحیح کشت، برنامه‌ای برای مدیریت مکانی کشت گیاهان زراعی است که طرح این الگو با توجه به شرایط اکوفیزیولوژیکی و مسایل اقتصادی و اجتماعی تدوین می‌شود.
ضرورت اجرای این طرح در فارس با توجه به استمرار خشکسالی‌ها
در فارس نیز به دلیل تغییر اقلیم و استمرار خشکسالی‌ها در شرایط کنونی اجرای الگوی کشت برای استمرار کشاورزی از اهمیت بسیاری برخوردار است.
پیگیری برای اجرای الگوی کشت در فارس در حالیست که بسیاری از کشاورزان در شهرستان‌های این استان هنوز هم بدون در نظر گرفتن موقعیت اقلیمی و شرایط آب و هوایی در منطقه خود اقدام به کشت محصولاتی می‌کنند که این کار در نهایت منجر به از بین رفتن منابع آبی و خاکی می‌شود.
اقلید از شهرستان‌های شمالی فارس است که در بخش کشاورزی از ظرفیت بالایی بهره می‌برد؛ این شهرستان با دارا بودن دشت‌های حاصلخیز نمدان، طغر، بکان و آسپاس که طرح الگوی کشت در آن در حال اجراست در ۲۶۷ کیلومتری شمال شیراز قرار دارد.
اقلید با بیشترین سطح زیر کشت پیاز، قطب اصلی این محصول در استان فارس به شمار می‌رود؛ محصولی که برداشت آن از تیرماه آغاز و تا مهرماه ادامه دارد.
اما آن چیزی که این پرسش را در ذهن مخاطب ایجاد می‌کند این است که چرا در استانی مانند فارس که حدود ۲دهه است با خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کند و این روزها هم اغلب شهرها و حتی روستاهای آن با پدیده کم‌آبی و قطع شبانه‌روزی آب شرب مواجه هستند هنوز باید شاهد کشت محصولاتی آب بر در برخی از نقاط این استان باشیم؟ و اگر نیاز به کشت این محصولات در این مناطق کم‌آب احساس می‌شود آیا روش‌های صحیح و نوین آبیاری در آنها به کار گرفته می‌شود؟
کشت پیاز در ۲هزار هکتار از مزارع اقلید
مدیر جهاد کشاورزی اقلید درباره کشت پیاز در مزارع این شهرستان گفت: کشت این محصول به صورت نشایی انجام می‌شود و افزایش کیفیت محصول، کاهش مصرف آب، افزایش سطح زیر کشت، کاهش مصرف سموم و استفاده همزمان از روش‌های نوین آبیاری در کشاورزی از مزایای کشت نشایی است.
ارسلان صالحی در گفت و گو با خبرنگار بر لزوم اجرای طرح الگوی کشت در شهرستان تأکید کرد و گفت: در این طرح، لازم است حداکثر بهره‌برداری را از عوامل و نهاده‌های تولید به‌ویژه عامل محدود کننده آب را به‌دست آورد.
او ادامه داد: امسال ۲ هزار هکتار از مزارع شهرستان به کشت پیاز اختصاص یافت که با توجه به اجرای طرح الگوی کشت، نسبت به سال گذشته ۱۵ درصد کاهش یافته است.
مدیر جهاد کشاورزی شهرستان اقلید افزود: پیش‌بینی می‌شود در سال جاری بیش از ۱۳۰ هزار تن انواع پیاز قرمز، زرد و سفید تولید و روانه بازارهای داخل و کشورهای حاشیه خلیج فارس شود.
توسعه پنج هکتاری کشت زعفران در استهبان
استهبان نیز که در فاصله ۱۷۴ کیلومتری شرق شیراز قرار دارد از دیگر شهرستان‌های فارس است که زنجیره کاملی از کاشت، داشت و برداشت، بسته‌بندی فرآوری و بازاریابی محصولات مختلف را در خود دارد.
این شهرستان بیش از هر چیز دیگری به عنوان یکی از قطب‌های مهم تولید انجیر شناخته می‌شود اما ظرفیت این شهرستان تنها به انجیر خلاصه نمی‌شود بلکه تولید محصولات دیگری مانند زعفران نیز در این شهرستان رواج بسیاری دارد.
اگرچه زعفران جزو محصولات آب‌بر محسوب نمی‌شود اما بسته به منطقه کشت نیاز به یک تا چهار مرتبه آبیاری دارد.
مدیر جهاد کشاورزی شهرستان استهبان از توسعه کشت پنج هکتاری زعفران در این شهرستان خبر داده و اعلام کرده که در سال جاری سطح باغات بارور زعفران در استهبان به عنوان قطب تولید این محصول در استان فارس به ۵۴۶ هکتار افزایش یافته است.
مهدی اعیان منش درباره نیاز آبی این محصول گفت: از سطح ۵۶۲ هکتار باغ زعفران این شهرستان ۱۶ هکتار غیربارور است و با توجه به نیاز آبی کم، توسعه این کشت صرفه اقتصادی دارد.
اعیان منش، مهمترین مزایای کشت زعفران را ارزش افزوده بالا، اهمیت صادرات و ارزآوری آن، آسانی حمل و نقل و عدم همزمانی نیاز آبی با پیک آبیاری سایر گیاهان عنوان کرد و گفت: در سال جاری در فصل کاشت و جابجایی پیاز زعفران، ۶۰۰ نفر روز اشتغال فصلی ایجاد شده است.
او که معتقد است خشکسالی، تنش دمایی و عدم بارندگی کافی و تداوم گرما در کاهش وزن پیاز زعفران تأثیرگذار است، به زعفران‌کاران توصیه کرد که در زمان کاشت به اندازه و وزن پیاز، عاری بودن از آفات و بیماری‌ها، عمق کشت، نحوه آبیاری و تغدیه به موقع گیاه توجه کنند.
به گفته مدیر جهاد کشاورزی شهرستان استهبان پیازهای زعفران برداشت شده از باغات برای کاشت در سایر مناطق شهرستان استهبان یا شهرستان‌های همجوار استان فارس به مصرف می‌رسند و سالانه حدود ۱۵۰تا ۲۰۰ کیلوگرم ریشه زعفران استهبان به کشورهای حاشیه خلیج فارس صادر می‌شود.
افزایش۵۰ درصدی کشت برنج در قیروکارزین
قیروکارزین از دیگر شهرستان‌های فعال در عرصه کشاورزی فارس است که در فاصله ۲۱۸ کیلومتری جنوب غرب شیراز قرار دارد؛ این شهرستان در سال زراعی جاری افزایش ۵۰درصدی کشت برنج را تجربه کرده است.
این در حالیست که برنج جزو مهمترین محصولات غذایی است که در سفره ایرانی‌ها جای خود را باز کرده و با توجه به قیمت مناسب برای کشاورزان و بازار مصرف مطمئن، هر منطقه بنا به نیاز خود و درصورت داشتن حداقل زمینه، اقدام به کشت برنج می‌کنند.
با وجود اینکه کشت برنج مخصوص مناطق پرباران است ولی کشاورزان مناطق دیگر نیز با توجه به سود نسبتا خوب، خود را از این چرخه دور نکرده و بنا بر هر قیمتی اصرار بر کشت آن دارند. داستان کشت برنج در شهرستان قیروکارزین نیز خارج از این شرایط نیست وهرساله بخشی از مزارع این شهرستان با وجود کمبود آب و خشکسالی به کشت برنج اختصاص داده می‌شود.
مدیر جهاد کشاورزی شهرستان قیروکارزین در این باره گفت: در سال زراعی جاری ۴۰۰ هکتار از اراضی شهرستان زیر کشت شلتوک قرار گرفت که این کشت نسبت به مدت مشابه در سال گذشته افزایش ۵۰ درصدی بهمراه داشته است.
محمد حیدری در گفت‌وگو با افزود: کشت شلتوک و برنج در شهرستان قیروکارزین سابقه زیادی دارد و کشت برنج در جایگاه خود دارای ارزش بسیاری است که پس از گندم غذای اصلی مردم شهرستان را تشکیل می‌دهد.
او رقم کشت شده را از نوع چمپای محلی دانست و گفت: کاشت نشا کاملا بصورت سنتی و توسط دست انجام می‌شود و از اول خرداد ماه شروع و تا اواخر خرداد ادامه دارد.
مدیر جهاد کشاورزی شهرستان قیروکارزین زمان برداشت را ۲ماه پس از کشت عنوان کرد و افزود: برداشت به شرایط آب و هوایی بستگی دارد، زیرا اگر برنج سریع‌تر رشد کند فصل برداشت آن نیز کوهتاتر می‌شود.
حیدری ادامه داد: درو کردن برنج از نیمه دوم شهریورماه شروع می‌شود. و تا اواخر مهرماه ادامه دارد و محصول برداشتی به مصرف شهرستان می‌رسد.
توصیه استاندار فارس برای جدیت در تغییر الگوی کشت در فارس
کاشت محصولات آب‌بر در استان فارس در حالی انجام می‌شود که استاندار فارس بارها تأکید بسیاری بر ضرورت جلوگیری از هدررفت منابع آب‌های تجدید ناپذیر و آب‌های زیرزمینی به ویژه در حوزه کشاورزی داشته و معتقد است که باید بحث تغییر الگوی کشت در استان با جدیت بیشتری از سوی متولیان امر دنبال شود.
محمدهادی ایمانیه با انتقاد از کاشت محصولات پرآب بر مانند برنج توسط کشاورزان در برخی مناطق و شیوه آبیاری غرقابی دستور داد که با توجه به وضعیت آبی استان ضرورت دارد که کشت برنج در برخی مناطق به سرعت ممنوع شود.
او سال گذشته از دستگاه‌های متولی خواست که به بحث کشت‌های جایگزین با جدیت بیشتری ورود کرده و مشخص کنند که چه محصولی جایگزین چه محصولی شود، کدام محصول مصرف آب کمتری دارد و کدام محصول دارای ارزش افزوده و سود بیشتر است.
با این حال به نظر می‌رسد این توصیه آن طور که باید مورد توجه متولیان امر قرار نگرفته، کارشناسان بخش کشاورزی براین باورند که الگوی کشت مناسب، نقشه راه تولید محصولات کشاورزی در آینده است که اجرای آن پس از سالها معطلی به فراهم شدن الزامات و اخذ سیاست‌های یارانه‌ای و تشویقی نیاز دارد.
همان گونه که گفته شد سازمان جهاد کشاورزی متولی اجرای الگوی کشت در فارس است.
این سازمان در کنار تأمین محصولات مورد نیاز با هدف امنیت غذایی استان برنامه حفظ منابع پایه آب و خاک را نیز در دستور کار دارد بنابراین درصدد است که با برنامه‌ریزی تحت عنوان الگوی کشت از کشت بی‌برنامه که پیش از این در بخش کشاورزی رخ می داد به سمت کشت برنامه‌ریزی شده حرکت کند.
در این پروژه هدف ارتقای بهره‌وری با مصرف کمتر نهاده‌های کشاورزی اعم از آب و انرژی و افزایش تولیدات است که البته افزایش درآمد کشاورزان نیز مدنظر قرار دارد.
وضعیت اجرای الگوی کشت در استان فارس
در حال حاضر این پرسش مطرح است که راهکارها جهت تشویق کشاورزان به اجرای الگوی کشت چیست و آیا محدودیت‌هایی برای کشاورزانی که الگوی کشت را رعایت نکنند در نظر گرفته شده است؟
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی فارس معتقد است الگوی کشت یک برنامه کشاورزی پایدار است که در آن معیشت کشاورز، حفظ آب و خاک و تولید محصولات به صورت استراتژیک دیده شده و هر کشوری که بخواهد در کشاورزی پیشرفت کند باید الگوی کشت را برای کشاورزان در مناطق مختلف تعریف و مشخص کند.
مجیدرضا پاکاری در گفت‌وگو با خبرنگار افزود: تهیه الگوی کشت بسیار دشوار است و از آن سخت‌تر اجرا کردن این طرح است؛ در واقع هر برنامه یک سری الزامات دارد و باید قوانین بازدارنده، تشویق و تنبیه در آن دیده شود، در برخی مناطق شرایط برای ممانعت و بعضی نقاط زمینه توسعه فراهم شود.
او بر این باور است که برای ترغیب کشاورزان به اجرای الگوی کشت نیاز به ابزار تشویقی و تأمین اعتبار است و در نظر گرفتن بیمه، اعطای تسهیلات، در اختیار گذاشتن کود و دادن یارانه‌های به موقع به کشاورزان برای کمک به اجرای این طرح از اهمیت بسیاری برخوردار است.
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی فارس گفت: امسال پتروشیمی حدود ۲ماه کود مورد نیاز را به کشاورزان تحویل نداد؛ همین مسائل موجبات عدم تمایل کشاورزان به اجرای درست برنامه الگوی کشت را فراهم می‌کند.
او افزود: اگر بخواهیم گونه جدید معرفی شود شرکت‌ها و دستگاه‌های خدمات رسان هم باید همکاری لازم را با جهاد کشاورزی برای افزایش خرید این محصول داشته باشند و زیرساخت‌های اجرای طرح تأمین شود.
پاکاری اضافه کرد: برنامه الگوی کشت از طریق معاونت‌های تخصصی وزارتخانه به استان‌ها ابلاغ و متناسب با شرایط هر منطقه اجرا می‌شود؛ البته وزیر جدید جهاد کشاورزی قول‌هایی برای تأمین زیرساخت‌های اجرای طرح الگوی کشت داده که امیدواریم این مهم هر چه زودتر محقق شود.
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی فارس تأکید کرد که دولت باید الزامات و قوانین منسجمی برای اجرای این طرح داشته باشد و اصلاح قوانین را در دستور کار قرار دهد چراکه در حال حاضر تکلیف اجرای طرح الگوی کشت مشخص شده اما الزاماتی که در برنامه تدوین شده بود پیاده‌سازی نشده و همین مسئله مانعی برای اجرای صد در صدی طرح بود.
وی در خصوص کشاورزانی که الگوی کشت را رعایت نمی‌کنند گفت: کشاورزان مناطقی که کشت محصولات را بر اساس الگوی تعریف شده انجام ندهند شامل هیچگونه خدمات و تسهیلاتی نمی‌شوند و هیچگونه تسهیلاتی از جمله کود در اختیار آنها قرار نمی‌گیرد.
راهکار برای جلوگیری از کشت محصولات آب‌بر چیست؟
بدون شک راهکارهای پیشنهادی دانشگاهیان هم می‌تواند در اجرای چنین طرحی تأثیرگذار باشد.
یک استاد دانشگاه معتقد است زمانی که می‌خواهیم درباره تغییر الگوی کشت صحبت کنیم در وهله نخست باید الگوی کشت را به درستی بشناسیم چراکه الگوی کشت یک مبحث ساده نیست بلکه پروسه پیچیده‌ای است و لازم است در بحث اقتصاد کلان، توسعه و تجارت و مدیریت‌ها روی این مقوله کار شود و قبل از اعمال این سیاست‌ها به کشاورزان باید برای آنها حمایت‌های تشویقی در نظر گرفته شود.
محسن عدالت افزود: پارامترهای متعددی در طراحی الگوی کشت دخیل است و تا این پارامترها و لایه‌های اطلاعاتی کافی را در اختیار نداشته باشیم نمی‌توانیم به صورت دستوری در مورد الگوی کشت تصمیم‌گیری کنیم و دستور توقف یا آغاز کشت گیاهان خاصی را بدهیم.
وی که معتقد است الگوی کشت در تمام دنیا یک سامانه ابلاغی، حمایتی، تشویقی و هدایتی است، گفت: وضعیت نسبی برخی مناطق ایجاب می‌کند که در این مناطق گیاهان خاصی کشت شود، بدین ترتیب دولت‌ها با حمایت‌های مختلف از کشاورز و مصرف‌کننده شرایطی را فراهم می‌کنند تا قیمت تمام شده محصول در این مناطق پایین بیاید.
آن طور که عدالت می‌گوید الگوی کشت به صورت خودکار تنظیم می‌شود و در کشورهای توسعه یافته جهان این کار با بهره‌گیری از سیاست‌های تشویقی و بدون استفاده از اعمال تنبیه اجرا می‌شود.
او بر این باور است که کشاورزی به عنوان بزرگترین بخش خصوصی کشور محسوب می‌شود و عمده مالکان اراضی کشاورزی مردم هستند، کشاورزانی که برای معاش و گذران زندگی خود سخت در تلاش و تکاپو هستند بنابراین مسایل زیست محیطی و تغییرات اقلیمی برای کشاورزان در اولویت اول قرار نمی‌گیرد؛ برای آنها وضعیت اقتصاد زندگی‌شان از همه چیز مهمتر است.
طبق گفته این مقام دانشگاهی تا زمانی که کشاورز توانمند و از نظر درآمدی خوداتکا نشده باشد نمی‌توانیم سیاست‌های خود را به او دیکته کنیم؛ برخی طرح‌ها به صورت دستوری ابلاغ می‌شود اما اکثر آنها در عمل شکست می‌خورند؛ کشاورزان باید خودشان به این نتیجه و جمع‌بندی برسند که آیا کشت یک گیاه برایشان به صرفه است یا خیر؟
او بر ضرورت ایجاد حلقه‌های واسط بین مزرعه و بازار و نقش صنایع تبدیلی در حوزه کشاورزی تأکید کرد و گفت: صنایع تبدیلی کمک می‌کند کشاورزان کمتر در تولید ناکام شوند، اگر بازاری برای تولیدات کشاورزی نباشد صنایع تبدیلی به کمک کشاورز می‌آید و اجازه نمی‌دهد این قشر متضرر شود.
طرح الگوی کشت برنامه‌ای است که به کشاورزان کشور توصیه می‌کند که چه محصولی را در کجا و به چه میزان بکارند و پیش‌بینی شده که این ایده تحول بزرگی در تولیدات کشاورزی ایجاد کند اما با توجه به چالش‌های پیش‌روی این طرح باید دید که تا چه اندازه می‌توان به آن جامه عمل پوشاند، آن هم در استانی که با وجود ظرفیت بالایی که در بخش کشاورزی دارد با بحران شدید کم‌آبی و خشکسالی مواجه است و نیاز مبرمی به اجرای چنین طرحی برای برون رفت از این بحران دارد.
