براساس مستندات موجود، وقوع خشکسالی دوره اخیر در خراسان جنوبی از سال آبی ۱۳۷۹ – ۱۳۷۸ آغاز شد و خسارات آن برای مشاغل وابسته به زمین و دامداری در این خطه کویری همچنان ادامه دارد.
کاهش تولید و گاهی کاهش کیفیت محصول در تمامی بخش‌ها از جمله زراعی، باغی و دام و طیور، نخستین آثار و پیامدهای ناشی از خشکسالی است که در کنار دیگر مشکلات از جمله افزایش هزینه‌های تولید و کارگری و رشد فزاینده بهای نهاده‌های دامی و کشاورزی به وضوح دیده می‌شود.
براساس آمار اداره کل هواشناسی خراسان جنوبی از ابتدای سال آبی جاری (اول مهر ۱۴۰۱) تاکنون به طور میانگین ۷۸ میلیمتر بارندگی در استان ثبت شده که این میزان بارش نسبت به بلندمدت ۳۱ درصد و نسبت به سال گذشته ۱۷ درصد کاهش داشته است.
همچنین بنابر اعلام شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی کاهش تخلیه منابع آبی استان در یک دهه اخیر یعنی در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۰ در مجموع میزان آبدهی چشمه‌ها ۴۲ درصد، آبدهی قنوات ۲۲ درصد و آبدهی چاه‌ها ۲۴ درصد کاهش یافته و از آنجایی که ۸۸ درصد آب مصرفی این استان در بخش کشاورزی است، بیشترین خسارت ناشی از کم‌آبی را کشاورزان متحمل شده‌اند.
خسارات خشکسالی رو به افزایش بوده به گونه‌ای که در سال آبی ۱۴۰۱- ۱۴۰۰ از ۲۶ هزار و ۷۰۰ میلیارد ریال به ۴۱ هزار میلیارد ریال در سال آبی جاری افزایش یافته و البته سال آبی جاری هنوز به پایان نرسیده است.
در حال حاضر بیش از ۱۸۸ هزار هکتار از اراضی کشاورزی خراسان جنوبی زیر کشت محصولات باغی و زراعی است و بیش از ۴۰ درصد جمعیت استان به کشاورزی اشتغال دارند به همین دلیل در چند سال اخیر با شدت ضربات خشکسالی، مردم در تامین معیشت خود دچار مشکل شده‌اند و گاهی شاهد مهاجرت کشاورزان، دامداران و روستائیان استان به شهرها هستیم.
خراسان جنوبی با تولید ۸۵ هزار تن زرشک تر و ۲۲ هزار تن زرشک خشک، ۹۸ درصد تولید زرشک ایران را به خود اختصاص داده اما چند سالی است که این محصول راهبردی خراسان جنوبی در دام آفتی به نام “زنگ جارویی زرشک” افتاده و گفته می‌شود از اثرات خشکسالی است.
کرم خراط، پروانه چوبخوار پسته، سوسک شاخک بلند رزاسه، سوسک چوبخوار شاخک بلند درختان میوه و سوسک طوقه‌خوار درختان نیز جزو آفات ثانویه‌ای بوده که با تداوم خشکسالی به آفات درجه یک تبدیل شده و حالت طغیانی به خود گرفته‌اند.
خسارت ۴۱ هزار میلیارد ریالی به بخش کشاورزی
معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی در تشریح خسارت خشکسالی به بخش کشاورزی استان گفت: از ابتدای سال زراعی جاری تا پایان تیر امسال خشکسالی بیش از ۴۱ هزار میلیارد ریال به بخش زراعی، باغی، دام و طیور استان خسارت وارد کرده است.
محمدحسین اکبری در گفت و گو با خبرنگار افزود: در این مدت ۴۳ هزار هکتار از اراضی زراعی استان بر اثر خشکسالی خسارت دیده که برآورد خسارت در این حوزه هفت هزار و ۳۰۰ میلیارد ریال است.
وی گفت: همچنین خشکسالی به ۵۶ هزار هکتار از باغ‌های استان خسارت زده که مبلغ خسارت ۱۶ هزار و ۴۰۰ میلیارد ریال برآورد شده، ۱۱ هزار و ۸۰۰ میلیارد ریال نیز به بخش دام خسارت وارد کرده است.
معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی عنوان کرد: از ابتدای سال زراعی جاری تاکنون خشکسالی ۵۳۸ میلیارد ریال به آبزیان، ۲۲۱ میلیارد ریال به بخش زنبور عسل، سه هزار و ۸۰۰ میلیارد ریال به منابع آبی و ۸۹۰ میلیارد ریال به تاسیسات کشاورزی استان خسارت زده است.
وی گفت: با ادامه‌دار بودن روند خشکسالی هر سال اثرات خشکسالی بر کشاورزی استان تشدید می‌شود و خشکسالی‌های مستمر برداشت برخی محصولات کشاورزی را از نظر کمی و کیفی کاهش داده است.
اکبری ادامه داد: خشکسالی‌های متوالی باعث افزایش انواع آفات در باغ‌ها و مزارع نیز شده و گاهی شاهد آفات نوظهور و ثانویه در بخش کشاورزی هستیم که به دلیل افزایش ضربات خشکسالی به آفات درجه یک تبدیل شده‌اند.
وی گفت: همچنین هر سال با وزش باد شدید و توفان مواجه شده‌ایم که خسارت سنگینی را به محصولات کشاورزی استان وارد می‌کند.
ضعیف شدن مراتع و کاهش جمعیت دامی
معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی تصریح کرد: خشکسالی‌ها در یک دهه اخیر به شدت جمعیت دامی استان را کاهش داده است زیرا مراتع ضعیف شده و تعلیف دام از مراتع اتفاق نمی‌افتد لذا دامداران مجبور به تعلیف دستی هستند و هزینه‌های زیادی را به دامدار تحمیل می‌کند.
وی با اشاره به اقدامات انجام شده در راستای کاهش اثرات خشکسالی بر بخش کشاورزی گفت: طرح‌های آبخیزداری برای افزایش آبدهی قنوات در بالادست به همت اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان در حال اجراست که چند سال گذشته در افزایش آبدهی قنوات تاثیرگذار بوده است.
اکبری بیان کرد: مرمت قنوات نیز در دستور کار بوده و سال گذشته ۳۶۰ رشته قنات در استان مرمت و بهسازی شده است.
وی افزود: تاکنون ۳۸ هزار و ۶۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی استان خراسان جنوبی به سامانه‌های نوین آبیاری مجهز شده است که از این مقدار سه هزار و ۵۲۶ هکتار در سال گذشته اجرا شد.
معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی گفت: در مجموع سال گذشته خراسان جنوبی در زمینه اجرای طرح‌های آب و خاک یعنی اجرای قنوات و سامانه‌های نوین آبیاری رتبه اول را در سطح کشور کسب کرد و اجرای این طرح‌ها نقش موثری در کاهش اثرات خشکسالی داشته است.
افزایش آفات گیاهی در شرایط خشکسالی
ارتباط خشکسالی و افزایش آفات گیاهی موضوع دیگری است که مدیر حفظ نباتات سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی در این باره گفت: با حاکم شدن خشکسالی در ۲ دهه اخیر، درختان ضعیف شده و ضعف درختان بستر مناسبی را برای افزایش جمعیت و شدت خسارت آفات چوبخوار فراهم و آن را به آفات درجه اول باغ‌های استان تبدیل کرده است.
وحید ضیائیان احمدی افزود: این در حالی است که آفات چوبخوار در شرایط مطلوب و پرباران وجود نداشته یا جمعیت آنها بسیار کم بوده است از طرفی ساختار ایمنی خوب درختان حالت دفاعی داشته لذا در این شرایط جزو آفات ثانویه محسوب می‌شوند.
وی اظهار داشت: خشکسالی و کم‌آبی قدرت مقابله درختان با عوامل مختلف خسارت‌زای گیاهی را کاهش داده که نتیجه آن خشک شدن سطح زیرکشت بسیار بالایی از درختان گردو، انواع درختان دانه و هسته‌دار استان در ۲ دهه اخیر بوده است.
مدیر حفظ نباتات سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی گفت: در حال حاضر بخشی زیادی از باغ‌های استان آلوده به انواع آفات چوبخوار است که از بارزترین این آفات، پروانه فری یا کرم خراط بوده و آفات چوبخوار خسارت هنگفتی را در تمامی نقاط استان به بخش کشاورزی وارد کرده است.
وی افزود: چند سال می‌شود که خشکسالی در استان خراسان جنوبی از حالت معمولی خارج شده و در این شرایط آفات به طور متوسط ۴۰ درصد به تولیدات بخش کشاورزی خسارت می‌زنند.
ضیائیان احمدی گفت: کشاورزان استان با تداوم خشکسالی خسارت‌های زیادی را هر سال متحمل می‌شوند و نیازمند حمایت از سطح ملی هستند.
وی عنوان کرد: به عنوان مثال در محصول زرشک به عنوان محصول راهبردی استان سطح درگیری بیماری از هزار و ۱۸۷ هکتار در سال گذشته به هزار و ۳۵۰ هکتار در سال جاری افزایش یافته است و سالانه ۲۰ تا ۵۰ درصد این محصول خسارت می‌بیند.
اقدامات جبرانی و ناکافی بودن اعتبارات
اما مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان جنوبی برآورد خسارات خشکسالی در سال آبی – زراعی جاری از مهر سال گذشته به همه بخش‌های استان را بیش از ۶۵ هزار و ۶۰۰ میلیارد ریال اعلام کرد که از این مقدار ۴۱ هزار میلیارد ریال در بخش کشاورزی است.
محمدعلی آخوندی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: در زمینه جبران خسارت خشکسالی آنچه مدت‌هاست از تهران در نظر گرفته می‌شود، معطوف به پرداخت و استمهال تسهیلات شده است.
به گفته وی چند سال است که اعتباری به استان خراسان جنوبی برای جبران خسارات خشکسالی پرداخت نشده است.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان جنوبی عنوان کرد: اعتبارات پیشگیری و مقابله با خشکسالی در حوزه زیرساخت‌ها اهمیت دارد که به خراسان جنوبی در سال‌های اخیر ابلاغ نشده از همین رو باید به این بخش توجه جدی شود.
وی گفت: درخواست ما این است که از محل اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای برای توسعه زیرساخت‌ها، پیشگیری و مقابله با خشکسالی به استان اعتبار اختصاص یابد.
آخوندی با اشاره به تداوم ۲۲ ساله خشکسالی در خراسان جنوبی بیان کرد: اعداد و ارقامی که برای جبران خسارت خشکسالی ابلاغ می‌شود در حدی نیست که خسارت‌ها را جبران کند و تنها مُسکن موقتی است و کمک بزرگی نمی‌کند.
وی افزود: البته کشاورزان ما به شرایط خشکسالی عادت کردند که خودشان هم باید موضوع را مدیریت کنند، اقدامات موردی و اقتضایی مثل استمهال تسهیلات حجم آن کم است و همه کشاورزان را نیز پوشش نمی‌دهد.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان جنوبی گفت: با پرداخت تسهیلات و استمهال آن، ۲۰ درصد خسارت به بخش کشاورزی هم جبران نمی‌شود و نیاز است در حوزه زیرساختی و پیشگیری توجه ویژه شود.
پیامدهای خشکسالی در خراسان جنوبی همچون پس لرزه‌های زلزله خاموش هر روز بخش‌های مختلف کشاورزی این استان را تکان می‌دهد و فرونشست زمین نیز بر نگرانی‌ها افزوده است.
اُفت کمی و کیفی آب و کاهش عملکرد محصول به دلیل تغییرات اقلیمی ناشی از خشکسالی، نشان دهنده عوارض مخربی است که باید در سطوح استانی و ملی به جبران آن توجه ویژه شود.
