در آخرین جمعه تیرماه، خبر جان‌باختن تعدادی از هموطنان به علت سیلابی شدن و طغیان رودخانه در شهرستان استهبان استان فارس، بسیار تلخ بود؛ روز جمعه 31 تیر 1401 در استان فارس 22 نفر از گردشگران که در حاشیه رودخانه رودبال مشغول استراحت و تفریح بودند، جانشان را براثر طغیان رودخانه دست دادند.
طبق گفته محمدحسن نامی، رئیس سازمان مدیریت بحران کشور، 60 میلی‌متر بارندگی شدید به مدت 28 دقیقه در بالادست رودبال، موجب بروز این سیلاب شد‌و پس از طی مسافت 40 کیلومتری بر بستر رودخانه با شیب 25 درجه با سرعت زیاد به محل حضور مردمِ بی‌اطلاع از این سیل مرگبار رسیده است.
در این بین، موضوع بررسی کارایی عملکرد سازمان هواشناسی هم مطرح شد، مدیرکل ستاد مدیریت بحران استانداری فارس با حضور در برنامه تلویزیونی از عدم اطلاع‌رسانی سازمان هواشناسی انتقاد کرد با این وجود صادق ضیائیان، مدیرکل پیش‌بینی و هشدار سازمان هواشناسی در شبکه خبر از اطلاع‌رسانی این سازمان در روز چهارشنبه قبل از وقوع حادثه، خبر داد.
درهرصورت پرواضح است که این اطلاع‌رسانی‌ها کافی نبوده و حتی باوجود اعلام‌خطر توسط برخی از مردم به افراد حاضر در کنار رودخانه، کمی پیش از وقوع سیل، تعدادی از گردشگران توجهی نکرده و گرفتار سیل شده‌اند.
پس از این اتفاق، سیلاب‌های امام‌زاده داوود، زرین‌دشت فیروزکوه، طالقان و کن هم در روزهای اخیر متأسفانه موجب جان باختن تعدادی از هموطنان شد و بیش از 50 نفر بر اثر وقوع سیلاب‌های اخیر در کشور جان باختند.
* راهکار جلوگیری از خطرات سیل
اما به‌راستی فارغ از لزوم اصلاح سامانه‌های اطلاع‌رسانی پیش از بحران سیل و مدیریت دقیق بحران، هیچ راهی برای جلوگیری از وقوع و خطرات سیل وجود نداشت؟
رودخانه رودبال در حوضه آبریز خلیج‌فارس و دریای عمان قرار دارد که منابع آبی آن در پایین‌دست در سد رودبال ذخیره میشود. براساس پژوهش‌های هیدرولوژیک و شبیه‌سازی بارش-رواناب و پتانسیل سیل‌خیزی در این رودخانه بیشترین ارتفاع رواناب و دبی‌های پیک حوضه، در زیر حوضه‌های بالادست است. این امر به دلیل شیب زیاد، نفوذپذیری کم خاک و فراوانی سطوح غیرقابل نفوذ در بالادست رخ می‌دهد. بخشی از اراضی این رودخانه به علت کم‌عرض بودن همواره در معرض خطر سیلاب هستند که احتمال وقوع خسارت مالی و جانی برای ساکنان محلی یا گردشگران را بالا می‌برد.
* ایجاد کانال رواناب‌های فصلی در رودخانه های با شیب زیاد
در چنین رودخانه‌هایی که شیب، زیاد و نفوذپذیری خاک کم است، بهترین راه برای جلوگیری از وقوع سیلاب، پخش سیل در وسعتی بیشتر از پهنای طبیعی رودخانه است. با تقسیم سیل و کم کردن سرعت رواناب‌ها قدرت تخریبی سیل کاهش می‌یابد و فرصت بیشتری برای نفوذ آب به سفره‌های آب زیرزمینی فراهم میشود. به‌عنوان نمونه می‌توان با اجرای آبخیزداری و ایجاد کانال‌هایی رواناب‌های فصلی را به سمت دشت‌های اطراف هدایت کرد تا علاوه بر تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی مانع از خسارت‌های مالی و جانی شد.
* سدسازی راهکار جلوگیری از سیل نیست
در این شرایط رویکرد اغلب مسئولان کشور در مدیریت منابع آب، ذخیره آن به‌صورت سطحی و به‌وسیله سد است، حال آن که سد باید در مکانی ساخته شود که دبی آب جریان پیوسته باشد و مانند رودخانه رودبال پس از مدت‌ها کاهش دبی آب، به‌صورت دفعی طغیان رخ ندهد.
در حوضه آب‌های زیرزمینی نیز شیوه مدیریتی حاکم، احیا و تعادل‌بخشی سفره‌ها صرفاً از طریق کاهش مصارف، مخصوصاً بخش کشاورزی است و تغذیه تالاب‌ها و آبخوان‌های کشور به دست تقدیر سپرده شده است! اگر بارش‌ها مناسب باشد، سطح سفره‌ها افزایش می‌یابد، در غیر این صورت هیچ تدبیری برای ترمیم آبخوان‌ها به‌وسیله رواناب‌ها وجود ندارد و رودخانه‌ها به‌صورت سطحی ذخیره می‌شوند که براثر تبخیر اتلاف بالایی دارند.
*وجود تعارض منافع ساختاری در مدیریت منابع آب کشور
دستگاه‌های تصمیم‌گیر همواره ترجیح می‌دهند آب را به‌صورت سطحی ذخیره کنند تا توجیه ساخت سازه‌های هزینه‌بر آبی مانند سد فراهم شود، همچنین با ذخیره آب به‌صورت سطحی و تجمعی، تمرکز اختیارات مدیریتی متعارض برای نهاد متولی به ارمغان آورده میشود. درحالی‌که این سبک مدیریتی علاوه بر ایجاد اتلاف شدید ناشی از تبخیر هرگز نمی‌تواند مانع از وقوع سیل شود و حتی پس وقوع آن امکان جلوگیری از اتلاف منابع آبی ناشی از سیل وجود ندارد که شاهد مثال آن از دسترس خارج شدن میلیاردها مترمکعب آب به دریا در سیل‌های سال 98 است. این موارد نشان‌دهنده تعارض منافع ساختاری در مدیریت منابع آب کشور است.
همه این موارد در حالی است که در استان فارس بیش از 90 درصد دشت‌ها از نظر آبی، بحرانی است. وضعیت سطح تراز سفره‌های آب زیرزمینی این استان به اذعان معاون آب منطقه‌ای استان فارس در سال 99، بیش از 600 میلیون مترمکعب کسری دارد؛ بنابراین امکان فرونشست در دشت‌های این استان وجود داشته و از دست رفتن منابع آبی در چنین شرایطی غیرقابل‌پذیرش است.
متأسفانه این اتلاف منابع در استان فارس قابل تعمیم به‌کل کشور است. کشور ایران با میانگین بارش بلندمدت 250 میلی‌متر به‌طور تقریبی سالانه 412 میلیارد مترمکعب بارش دارد که از این میزان 290 میلیارد مترمکعب آن به علت تبخیر از دست می‌رود.
در حالی که کشور باید از هر قطره از آب موجود برای شرب، کشاورزی، صنعت و محیط‌زیست در شرایط تنش آبی محافظت کند و هنوز یک سال از ناآرامی‌های اجتماعی آبی اصفهان نگذشته است، از دست رفتن آب شیرین، براثر سیل تابستانی خسارتی انکارناپذیر و ناشی از ضعف راهکارها و فقدان راهبرد پایدار مدیریتی است. از این رو ضرورت دارد با تغییر فوری رویه در مدیریت منابع آب، از اتلاف این منابع جلوگیری کرد.
* آبخیزداری بهترین راهکار برای جلوگیری از وقوع سیل
با توجه به این‌که میانگین پتانسیل تبخیر آب در ایران سالانه 2000 میلی‌متر بوده و 3 برابر میانگین جهانی است، ذخیره آب به‌صورت سطحی نظیر سدسازی، تناسبی با اقلیم ایران ندارد و وزارت نیرو به‌عنوان متولی مدیریت آب کشور به‌جای تمرکز ساخت سد و مدیریت سازه‌ای، باید بستر مناسب برای نفوذ حداکثری آب در آبخوان‌های کشور به‌وسیله آبخیزداری را فراهم کند.
* مزیتهای آبخیزداری و آبخوانداری در کاهش اثرات مخرب سیل
در این‌باره، هوشنگ جزی، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها در گفت‌وگو به اهمیت آبخیزداری در کشور اشاره کرد و گفت: سازه‌های آبخیزداری و آبخوانداری از سرعت سیل و تخریب آن می‌کاهد و آب پس از آبگیری به تدریج از این سازه‌ها خارج و وارد اکوسیستم شده و بخشی از آن از طریق افزایش آبدهی قنوات، چشمه‌ها و چاه‌ها در حوزه کشاورزی وهمچنین برای آب آشامیدنی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مدیرکل دفتر آبخیزداری و آبخوانداری سازمان جنگل، مراتع و آبخیزداری کشور در عین حال کاهش فرسایش خاک، نفوذ آب در زمین و تغذیه آب قنوات، چاه‌ها و چشمه‌ها را از دیگر مزیتهای آبخیزداری و آبخوانداری برشمرد.
وی ادامه داد: بررسی‌ها نشان می‌دهد که با احداث سازه‌های آبخیزداری، آبدهی قنوات تا ۳ برابر افزایش می‌یابد.
جزی گفت: آبخیزداری با تسریع نفوذ آب در زمین به‌وسیله پوشش‌های گیاهی و مانع‌های فیزیکی، علاوه‌بر جلوگیری از شتابگیری رواناب‌ها و بروز سیلاب، موجب کاهش اتلاف آب براثر تبخیر میشود.
بنابراین آنطور که پیداست چه‌بسا اگر مدیران این حوزه به‌جای رویکرد سازه‌ای مدیریت آب، از آبخیزداری استفاده می‌کردند، کشور ما علاوه بر داشتن ذخایر اکولوژیک موردنیاز خود، هیچ‌گاه با ادبیات بحران آب در افکار عمومی مواجه نمی‌شد.
- بیشتر بخوانید:
- امیدواری برای کاهش خسارت سیل در گلستان با توسعه آبخیزداری
