خشکسالی با دیگر حوادث طبیعی از قبیل سیل، طوفان و زلزله تفاوت هایی دارد و به جهت زمانبر بودن بر رویه طبیعی اقلیم و وسعت جغرافیایی بیشترین تاثیر را بر زیست بوم دارد و پیامدهای این پدیده طبیعی امروزه در خراسان شمالی که پیشران اقتصادی آن کشاورزی است، بیش از هر زمان دیگری آشکار شده است.
از طرف دیگر نبود تعریف دقیق از خشکسالی به پیچیدگی و سردرگمی این پدیده افزوده است این پدیده اجتناب ناپذیر از دیرباز در پهنه وسیع کشورهای مختلف به خصوص کشورهای مستقر در مناطق گرم و خشک به وفور وقوع یافته و زیان های جبران ناپذیری به بخش کشاورزی وارد کرده؛ به علاوه اعمال مدیریت های ناکارامد فنی و استفاده از استراتژی های نامناسب زمینه را برای بروز خشکسالی های بعدی به طرز فزاینده ای فراهم می کند از این رو لازم است با مدیریت صحیح و آگاهانه به مقابله با اثرات خشکسالی برخاست.
واضح است که کمبود آب یکی از عوامل اصلی محدود کننده توسعه فعالیت های کشاورزی در خراسان شمالی به شمار می رود و کارشناسان در این زمینه معتقدند که روش های نوین راندمان آبیاری در اراضی را تا ۹۰ درصد افزایش می دهد، از این رو توسعه سامانه های نوین آبیاری از اهمیت زیادی برخوردار است و تلاش در راستای بهره گیری از مدیریت ریسک و جایگزین کردن این شیوه مدیریتی با مدیریت بحران می تواند در کاهش اثرات مخرب خشکسالی مفید واقع شود.
آبیاری سنتی؛ بلای جان منابع آبی
آبیاری غرقابی بدترین نوع آبیاری است و معایب این روش از آبیاری موجب شده حساسیت‌ها روی این سیستم آبیاری بیشتر باشد و در سال‌های اخیر نیز همواره در دستور کار دولت‌ها بوده تا کشاورزان را مجهز به تجهیزات نوین آبیاری کرده تا از این روش فاصله بگیرند.
یکی از کارشناسان حوزه کشاورزی در مورد معایب آبیاری غرقابی استان گفت: آبیاری غرقابی به عنوان روشی قدیمی برای آبیاری زمین های کشاورزی به دلیل ارزان بودن هنوز هم یکی از متداول ترین روش های آبیاری در خراسان شمالی محسوب می شود که امروزه نیز در این استان کم آب استفاده می شود.
فرشید رحیمی افزود: در این روش آب در سطح زمین جریان می یابد و در مقایسه با سایر روش های آبیاری، به این دلیل که تمام سطح خاک بدون ایجاد مرزبندی آبیاری می شود کارایی چندانی ندارد، در این روش تنها نیمی از آب مورد استفاده به محصول می رسد و نیم دیگر در تبخیر، روان آب، نفوذ در مناطق غیر قابل کشت و جذب به وسیله علف های هرز از بین می رود.
وی اظهار داشت: در آبیاری غرقابی اگر زمین بسیار شیب دار باشد آن را باید تراس بندی کرد که این روش به خوبی برای آبیاری محصولات علوفه ای مانند گندم، برنج ، جو و ذرت یا سایر محصولات کشاورزی که زمین را به طور کامل پوشش می دهند، مناسب است.
رحیمی اظهار داشت: اگر چه آبیاری غرقابی هرگز به اندازه سایر انواع آبیاری کارآمد نخواهد بود ولی روش های مختلفی وجود دارد که می تواند برای بهبود کارایی آن استفاده کرد.
وی افزود: شیب دار کردن زمین و استفاده از نیروی جاذبه برای انتقال آب در سطح زمین به جای آزاد کردن همه آب به یکباره، آب را در فواصل مختلف آزاد کرده تا اجازه داده شود آب اضافی به خاک نفوذ کند و از ایجاد روان‌آب جلوگیری شود.
این کارشناس کشاورزی ادامه داد: در آبیاری قطره ای آب بوسیله پمپاژ و لوله های که دارای روزنه هستند به طور دقیق و به آرامی در اختیار ریشه گیاه قرار می گیرد.
رحیمی افزود: بر خلاف آبیاری بارانی که در آن بیماری ها از طریق تماس آب با شاخ و برگ گیاه پخش می شود در آبیاری قطره ای این مشکل وجود ندارد، به علاوه در این روش آبیاری میزان تبخیر آب بسیار کم است بنابراین باعث صرفه جویی در مصرف آب می شود، پس می توان با مصرف مقدار معینی آب محصول بیشتری را تولید کرد.
وی گفت: آبیاری قطره ای مناسب مناطق خشک و خاک های شنی است، به علاوه این نوع از آبیاری می تواند موجب جلوگیری از ایجاد روان آب و نفوذ بیشتر آب در عمق خاک شود.
وی اظهار داشت: در باغ هایی که درختان چندین سال قبل از استفاده از سیستم آبیاری قطره ای به روش دیگری آبیاری شده اند به دلیل رشد و خو گرفتن ریشه ها با روش آبیاری قبلی، اگر به یکباره آبیاری قطره ای را بکار بریم، گیاه در سال های اول دچار مشکل می شود، فقط در سال سوم یا چهارم به بعد است که سیستم ریشه گیاهان، خود را با روش جدید هماهنگ خواهد کرد.
رحیمی افزود: بنابراین لازم است همزمان با راه اندازی سامانه آبیاری قطر ه ای، آبیاری قبلی نیز ادامه پیدا کند و به مرور زمان استفاده آبیاری قبلی کم شود.
وی در خصوص مزایای این نوع آبیاری افزود: میزان مصرف کود در این نوع آبیاری در مقایسه با سایر روش های آبیاری گیاهان کمتر است، اگر به درستی مدیریت شود، راندمان آب در این نوع آبیاری بالا است،
وی گفت: در این روش مسطح کردن و تراز کردن سطح زمین ضروری نیست، از آب غیر قابل بازیافت مانند آب فاضلاب می توان با اطمینان استفاده کرد، فرسایش خاک در آبیاری قطره ای کم است، رشد علف های هرز کاهش چشمگیری می یابد، توزیع آب بسیار یکنواخت است و با خروجی هر نازل کنترل می شود.
این کارشناس بخش کشاورزی در خصوص آبیاری بارانی نیز گفت: قطره های آب به طور مساوی بین همه گیاهانی که در یک زمین کاشته شده اند، توزیع می شود. آبیاری بارانی یک روش تأمین آب شبیه باران برای محصولات زراعی است، آبیاری بارانی یکی از کارآمدترین روش های آبیاری گیاهان است.
رحیمی افزود: اگرچه آبیاری بارانی برای انواع خاک مناسب هستند اما این نوع آبیاری برای خاک های شنی که سرعت نفوذ آب در آن بالا است بسیار مناسب هستند، آبیاری بارانی برای خاک های شور و خاک های که به راحتی پوسته پوسته می شوند چندان مناسب نیست.
کاهش تسهیلات دولتی؛ مشکل توسعه آبیاری نوین
طبق اطلاعات رسمی وزارت جهاد کشاورزی؛ مقابله با کم آبی در کشور در برنامه ششم توسعه وارد فاز جدیدی شد و صرفه جویی در مصرف آب برای مقابله با این بحران پیش بینی شد و سیاست های جدیدی از جمله رها سازی حقابه های زیست محیطی برای پایداری سرزمین، تعامل بخشی به سفره های زیرزمینی، ارتقای بهره وری و جبران تراز نامه آب نیز انجام گرفت.
بر اساس برنامه ششم توسعه حداقل ۸۵ درصد از محل صندوق توسعه ملی و بودجه عمومی با اسناد خزانه برای اجرای سیستم آبیاری تحت فشار به کشاورزان کمک بلاعوض داده می شود که این رقم در حال حاضر به ۵۰ درصد کاهش یافته است یعنی در حقیقت کشاورزان باید سهمیه بیشتری را برای آبیاری نوین به نسبت گذشته پرداخت کنند.
مدیر امور آب و خاک سازمان جهادکشاورزی خراسان شمالی در ادامه افزایش سهم کشاورز در طرح مشارکتی آبیاری نوین را از مشکلات این بخش عنوان کرد و گفت: خشکسالی موجب کاهش درآمدهای کشاورزان در منطقه شده است و کشاورزی که در سال های گذشته تنها ۱۵ درصد از سهم طرح آبیاری نوین را پرداخت می کردند حال باید ۵۰ درصد را پرداخت کند و توان این افزایش سهمیه را ندارد.
علی سیدی افزود: کشاورزان زیادی در خراسان شمالی از طرح مشارکتی دولت در آبیاری نوین استقبال کردند و اراضی خود را به سامانه های آبیاری نوین مجهز کرده اند ولی متاسفانه بیشتر اراضی خرده مالک مجهز به سامانه های آبیاری نوین نشده اند و با افزایش سهم بهره بردار این شرایط مشکل شده است.
وی اظهار داشت: هم اینک ۶ هزار هکتار اراضی کشاورزی این استان برای اجرای طرح های آبیاری نوین آماده است اما تنها حدود یکهزار هکتار از آن برای اجرا در دست اقدام است، خرده مالکان توان اجرا ندارند.
وی افزود: دست کم حدود ۵۰ درصد از طرح ها در سال جاری به دلیل کمبود نقدینگی کشاورز اجرایی نخواهد شد.
مدیر امور آب و خاک سازمان جهادکشاورزی خراسان شمالی در ادامه تورم را از دیگر مشکلات اساسی در اجرای طرح سامانه آبیاری نوین دانست و گفت: افزایش قیمت ها نیز اجرای طرح ها را با مشکل مواجه کرده است چرا که بهره برداران در حین اجرا با مشکل تامین منابع مالی مواجه خواهند شد.
وی خواستار حمایت بیشتر دولت در این بخش شد و اظهار داشت: خشکسالی در سال های آینده شدید تر خواهد شد باید از هم اینک برای مدیریت منابع آبی درست عمل کنیم که این نیازمند اعتبارات و تسهیلات از سوی دولت است چرا که بهره برداران استان که بیشتر خرده مالک هستند توان اجرایی ندارند.
مدیر امور آب و خاک و فنی و مهندسی سازمان جهادکشاورزی خراسان شمالی از کشاورزان خواست تا در مدیریت آب بیشتر مشارکت داشته باشند افزود: هم اینک که برای تامین مالی در بخش دولتی بعضا با مشکل مواجه هستیم باید بهره برداران بیشتر مشارکت داشته باشند.
وی بر ترویج و آموزش بهره برداران نیز تاکید کرد و افزود: این قشر می تواند در بخش هایی در راستای مدیریت آب کمک کند تا اعتبارات دولتی با توجه به اولویت بندی ها هزینه شود.
بسته های تشویقی؛ راهکار توسعه آبیاری نوین
استان خراسان شمالی ۳۴۴ هزار هکتار عرصه زراعی و باغی دارد که ۹۵ هکتار آن مستعد آبیاری نوین است و مابقی نیز بدلیل شیبدار بودن اراضی به صورت دیم کشت می شود و در مجموع ۳۸ هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان به صورت نوین آبیاری می شود که تا شرایط بهره وری مناسب از آب راه زیادی است.
رییس سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی افزایش بسته های تشویقی را راهکار توسعه این مدل از آبیاری می داند و در این زمینه اظهار داشت: طبق برآورد اولیه ۵۰ هزار هکتار از سطح اراضی کشاورزی این استان قابلیت اجرا برای طرح های آبیاری تحت فشار را دارد که این موضوع در اولویت قرار دارد.
عبدالله یوسفی بیان کرد: تاکنون ۳۸ هزار هکتار از اراضی کشاورزی این استان به سامانه آبیاری نوین تجهیز شده است که از این میزان ۸۰۰ هکتار در سال جاری بوده است و پیش بینی شده که تا سال ۱۴۰۷ سالانه حدود ۲ هزار و ۳۵۰ هکتار از اراضی کشاورزی زیر پوشش آبیاری نوین قرار گیرد که تحقق آن بستگی به تخصیص اعتبارات دارد.
وی در مورد روند حمایت های دولت بواسطه تسهیلات بانکی افزود: در سال های اخیر دولت از اجرای سیستم آبیاری نوین در زمین های کشاورزی حمایت های خوبی داشته، به طوری که ۸۵ درصد هزینه ها از سوی دولت تامین می شود و کشاورز ۱۵ درصد از هزینه ها را تامین می کند.
رییس سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی گفت: شاخص راندمان آبیاری نوین با اجرای طرح های جدید در استان به ۴۶ درصد رسیده است و با طرح های سال جاری به حدود ۴۷ درصد خواهد رسید.
وی پیشنهاد کرد: تمام بهره برداران و متقاضیان اجرای طرح های آبیاری نوین مشروب از منابع مختلف آبی، در صورت ارایه درخواست به مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان، نسبت به تشکیل پرونده و انجام مطالعات و تهیه طرح به صورت رایگان اقدام می شود و پس از طی مراحل تایید طرح، تامین اعتبار و اجرا می شود.
یوسفی عنوان کرد: در سال جاری ۶۰۰ میلیارد ریال اعتبار در خصوص طرح های آبیاری نوین مصوب و ابلاغ شده است، هم اینک اقدامات خوبی در خصوص معرفی طرح های اجرایی در حال انجام است.
۴۴ درصد جمعیت ۸۶۳ هزار نفری این استان در نواحی روستایی سکونت دارند و حدود ۸۲ هزار بهره بردار بخش کشاورزی در این استان مشغول به فعالیت هستند و این میزان از کشاورز اقتصاد خراسان شمالی را بر محوریت این بخش قرار داده است که متاسفانه خشکسالی های اخیر این بخش از اقتصاد استان را تحت تاثیر قرار داده است .
امسال ۹۶.۳ میلیمتر بارندگی در استان ثبت شده است که این میزان نسبت به مدت مشابه پارسال ۴۵ درصد کاهش دارد و منابع آبی خراسان شمالی از سه هزار و ۱۸۴ چشمه، هزار و ۵۵۷ حلقه چاه عمیق، ۲ هزار و ۴۸۳ حلقه چاه نیمه عمیق و ۶۳۰ رشته قنات تامین می شود.
