تولید محصولات کشاورزی از نوع غلات همواره به عنوان یک کالای استراتژیک مد نظر بوده و هست. اما تولید این محصول در بسیاری از نقاط جهان همواره با چالش‌ها و محدودیت‌های فراوانی روبه‌رو بوده است. بنابراین بسیاری از جوامع ترجیح می‌دهند به جای تولید آن را وارد کنند. درواقع محصولاتی نظیر گندم و جو، ذرت، برنج و ارزن از جمله محصولات کشاورزی هستند که برخی به دلیل مصرف بسیار بالای آب (مانند برنج) محدودیت‌هایی را ایجاد کرده و برخی دیگر هم باوجود کم آب بودن (گندم و جو) با شیوه تولید قدیم، از این نظر که با اقلیم کشور همخوانی نداشته و منابع آبی را تهدید می‌کنند، عرصه محیط زیست کشور را با مخاطرات جدی روبه‌رو می‌کند.
تولید این محصولات استراتژیک در دوره‌های مختلف به دلیل تلاش برای خودکفایی بسیار گسترده شد که هرچند به لحاظ سیاسی امری شایسته به نظر می‌رسید، اما از این حیث که هم منابع آبی به بدترین حالت ممکن مورد استفاده قرار گرفت و هم به دلیل ظرفیت محدود زمین‌های کشاورزی، تولید این محصول مورد انتقاد بسیاری از کارشناسان قرار دارد.
گندم و جو، ذرت، برنج و ارزن از جمله محصولاتی هستند که برخی به دلیل مصرف بسیار بالای آب (مانند برنج) محدودیت‌هایی را ایجاد کرده و برخی دیگر هم با وجود نیاز به آب کم (گندم و جو) با شیوه تولید قدیم، از این نظر که با اقلیم کشور همخوانی نداشته و منابع آبی را تهدید می‌کنند، محیط زیست را با مخاطرات جدی روبه‌رو کرده‌اند
وضعیت تولید غلات در ایران چگونه است؟
بررسی سطح زیر کشت و تولید این محصول از سال ۱۳۸۲ تاکنون نکات جالب توجه و درخوری دارد. چنانچه نمودار ذیل نشان می‌دهد تولید غلات در ایران از سال ۱۳۸۲ نشان می‌دهد سطح زیر کشت این نوع محصولات در مدت ۱۸ سال کاهش داشته و از ۹ هزار هکتار در سال ۱۳۸۲ به ۸ هزار و ۶۵۸ هکتار رسیده است.
اما میزان تولید نیز طی این سال‌ها از ۲۰.۵ میلیون تن در سال ۱۳۸۲ به ۲۳.۰۶ میلیون تن در سال زراعی ۹۹-۱۳۹۸ افزایش یافته است. در خلال این سال‌ها طرحی با عنوان طرح خودکفایی گندم نیز در کشور اجرا شد که متاسفانه بنابر محدودیت شرایط اقلیمی و تولید به ویژه در رابطه با منابع آبی، مشکلات عدیده‌ای را در بخش کشاورزی ایجاد کرد.
اقلیم ایران با محدودیت‌های بسیار زیادی به ویژه در زمینه منابع آب و حتی خاک روبه‌روست و نمی‌توان تنها به صرف افزایش تولید و خودکفایی، بدون توجه به محدودیت منابع، میزان تولید و سطح زیرکشت برخی محصولات را افزایش دادبه عنوان مثال با جدی‌تر شدن بحث خودکفایی گندم در سال‌های پایانی دهه ۷۰ و با انجام مطالعات تکمیلی در این زمینه به منظور افزایش عملکرد گندم و قطع واردات، ساختار جدیدی در وزارت جهاد کشاورزی به نام «دفتر مجری طرح گندم» ایجاد شد که از بدو فعالیت خود در سال ۱۳۸۱ اقداماتی را سازمان‌دهی و به اجرا گذاشت. به طوری که پس از ۴۵ سال، با تولید حدود ۱۴ میلیون تن، جشن خودکفایی در تولید گندم در آبان ۱۳۸۳ را برگزار شد. (۱)
هرچند از بعد سیاسی این اقدام مورد توجه نهادهای ذیربط هم واقع شد اما از این نظر که منابع آبی و تاب‌آوری اقلیمی محدود ایران را به چالش کشید، از همان ابتدای کار هم منتقدانی به لحاظ از بین رفتن منابع آبی داشت.
در خلال این سال‌ها تنها چیزی که در تولید محصولات کشاورزی به چشم آمده و در آمار و ارقام نیز منتشر می‌شود، میزان تولید و افزایش سطح زیرکشت است. این در حالیست که مهم‌ترین نکته در تولید محصولات یعنی مصرف آب، یا محاسبه نشده یا کمتر بدان توجه می‌شود.
تنها چیزی که در تولید محصولات کشاورزی به چشم آمده و در آمار و ارقام نیز منتشر می‌شود، میزان تولید و افزایش سطح زیرکشت است. این در حالیست که مهم‌ترین نکته در تولید محصولات یعنی مصرف آب، یا محاسبه نشده یا کمتر بدان توجه می‌شودچنانچه از نوع کشت غلات نیز مشخص است، متاسفانه تولید این محصولات از سال ۱۳۸۲ به این سو از کشت دیم به کشت آبی بدل شده است. به عنوان مثال بیش از ۵۵.۶۷ درصد از تولید غلات در این سال به صورت دیم و تنها ۴۴.۳۳ درصد به صورت آبی بوده در حالی‌که این روند آرام آرام برعکس شده تا جایی که کشت آبی غلات در سال زراعی ۱۳۹۸-۹۹ به بیش از ۷۱.۸۵ درصد و تولید دیم نیز به ۲۸.۱۵درصد رسیده است.
اما آنچه که از همه بیشتر حایز اهمیت است کشت این محصولات در استان‌هایی است که اکنون با بحران فرونشست و خشکسالی شدید روبه‌رو هستند.
طی ۱۸ سال گذشته، سه استان «خوزستان»، «فارس» و «خراسان رضوی» در زمره سه استان برتر تولید کننده غلات بودند که جمعا بیش از ۷۰ درصد از تولید غلات را به خود اختصاص داده‌اند.(۲)
آب مجازی و مصرفی که به چشم نمی‌آید
باید در نظر داشت که هر محصول کشاورزی از زمان شروع کشت تا زمان برداشت و مصرف، میزان آبی را مصرف می‌کند که بدان «آب مجازی» گفته می‌شود. به عنوان مثال برای تولید یک کیلو برنج ۳ هزار و ۳۹۲ لیتر و برای تولید یک کیلوگرم گندم یک هزار و ۳۰۰ لیترآب مصرف می‌شود. این امر بدین معناست که وقتی یک محصول به کشوری صادر می‌شود، به مثابه آن است که به میزان زیادی آب به کشور دیگر صادر شده و با واردات آن، آب هم به کشوری وارد می‌شود.(۳)
بنابراین هنگامی که کشوری اقدام به واردکردن گندم می‌کند، در واقع در مصرف آب صرفه‌جویی می‌کند و کشوری که کمبود آب دارد، می‌تواند با استفاده از این روش صرفه‌جویی، آب را برای دیگر اهداف ضروری استفاده کند. در مناطق نیمه‌خشک و خشک، دانستن ارزش آب مجازی از یک محصول یا خدمات مفید است و می‌تواند باعث شود که بهترین استفاده از آب را داشته باشند.
وقتی یک محصول به کشوری صادر می‌شود، به مثابه آن است که به میزان زیادی آب به کشور دیگر صادر شده و با واردات آن، آب هم به کشوری وارد می‌شودهرچند بیش از ۷۰ درصد سطح زمین را آب فرا گرفته است و آب فراوانی در زمین وجود دارد، اما تمام این آب برای انسان و دیگر اهداف او قابل استفاده نیست و آب شیرین اکنون بزرگترین مشکل کشورهای جهان است که ایران از این نظر در وضعیت بسیار نگران کننده‌ای قرار دارد.
طبق گزارش‌های زمین‌شناسان، از آنجا که سفره‌های آب زیرزمینی دیگر آب کافی ندارند، باید از کشت محصولات پرآب در بخش کشاورزی به جد خودداری کرد. افزایش تولید محصولات به معنای از دست رفتن منابع بیشتر آبی، افت سطح آب‌های زیرزمینی و در وضعیت بحرانی‌تر فرونشست بسیاری از دشت‌های کشور است.
با ایجاد فرونشست زمین که اکنون تعداد زیادی از استان‌های کشور درگیر آن است، یک منطقه دیگر توان بازسازی نداشته و فرونشست به معنای مرگ قطعی زمین است. وجود فروچاله‌ای با عمق بیش از ۸۰ متر و عرض بیش از ۲۰ متر در شهر «ایج»(۴) استان فارس مصداق بارز این مدعاست.
مجموع این شرایط نشان می‌دهد که واردات برخی محصولات در دراز مدت می‌تواند به نفع اقلیم کشور و منابع آبی محسوب شود. به نظر می‌رسد کارشناسان و دلسوزان این حوزه باید در بخش تولید برخی محصولات کشاورزی حتی غلات مداقه علمی و زیست محیطی لازم و مستمر را داشته باشند و در صورت لزوم، با جسارت راهکارهای اصلاحی را ارائه کنند.
نرخ نگران کننده فرونشست درایران
کارشناسان می‌گویند؛ فرونشست یک پدیده زیست محیطی، به‌معنی نشست تدریجی و یا پایین رفتن ناگهانی سطح زمین به‌دلیل تراکم مواد زیر سطحی است. برداشت بیش از حد از آب‌های زیرزمینی ناشی از نیاز روزافزون به منابع آب که به دنبال توسعه نامتوازن صنعت و کشاورزی در برخی شهرهای کشور مانند اصفهان رخ داده، از دلایل اصلی فرونشست به شمار می رود. تهدید و آسیب‌های جبران‌ناپذیر سازه‌ها و تاسیسات شهری مانند خطوط انتقال نیرو، ساختمان‌ها و بناهای تاریخی و فرهنگی از جمله نگرانی‌های کارشناسان در مورد تبعات فرونشست زمین در شهرهای مختلف است.
«محمد آریا» متخصص ژئوفیزیک در پاسخ به این سئوال که نرخ فرونشست زمین در ایران در حال حاضر چقدر است، می‌گوید: فرونشست پس از تغییرات اقلیمی در سال های اخیر بسیاری از مناطق زمین را درنوریده است تا جایی که بیش از ۱۵۰ کشور از جمله ایران تاکنون بر اساس گزارش‌ها درگیر آن هستند.
بر اساس اعلام مجامع بین المللی فرو نشست، رخداد چهار میلی متر فرونشست، بحران محسوب می شودوی که دارای دکتری تخصصی ژئوفیزیک است می‌افزاید: بر اساس اعلام مجامع بین المللی فرو نشست، رخداد چهار میلی متر فرونشست، بحران محسوب می شود. مسلم است ایران از این حد خیلی فراتر رفته است. سال‌هاست که سازمان‌های متولی در کشور از روش های مختلف از جمله از راه تداخل‌سنجی راداری روند زمین نشست را پایش می کنند. اگر آمار ارائه شده صحیح باشد، در شرایط خوبی قرار نداریم.
دانشیار گروه زمین شناسی دانشگاه پیام نور می‌گوید: گفته می شود در مقیاس جهانی رقم فرونشست تاکنون حداکثر ۳۲ سانتی متر بوده است، حال آن که نرخ سالیانه فرونشست در حدفاصل بین دشت فسا و جهرم ۵۴ سانتیمتر هم عنوان شده است. در شهر تهران هم نرخ فرونشست سالانه از سوی برخی مسوولان ۳۶ سانتیمتر در جنوب تهران اعلام شده که رقم بسیار بالایی است، البته خاک مناطق شمال تهران بر خلاف رسوبات ریزدانه مناطق جنوب شهر کمتر تراکم پذیر هستند و چنین فرونشست هایی را در این مناطق نمی‌توان مشاهده کرد.
