قصه پرغصه نبود صنایع فرآوری کافی برای محصولات باغی و غذایی این روز‌ها برای میوه‌های پاییزه و زمستانه در حال تکرار است، استان‌های گیلان، مازندران و گلستان از قطب‌های تولید محصولات کشاورزی به ویژه مرکبات در کشور به شمار می‌روند، نارنگی، پرتقال، کیوی و انار از محصولاتی هستند که باغداران باید با قیمتی پایین روانه بازار کنند یا قید فروش آن را بزنند.
پیش بینی می‌شود امسال ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار تن مرکبات فقط در استان مازندران تولید شود که شهرستان‌های قائم شهر ۴۶۰ هزار تن، ساری ۳۷۰ هزار تن، تنکابن ۲۲۵ هزار تن و جویبار ۱۵۷ هزار تن از تولید را به خود اختصاص داده اند، این میزان تولید مرکبات، منهای استان‌های گلستان و گیلان است که مقدار تولید این دو استان می‌تواند به اندازه تولید استان مازندران باشد.
همچنین اگر تولید مرکبات دیگر نقاط کشور، مثل مرکبات جنوب را به این تولیدات اضافه کنیم حجم عظیمی را شامل می‌شود که دولت برای سر و سامان دادن به بازار این محصولات باید چاره بیاندیشد، مسلما این حجم از مرکبات، بسیار بیشتر از مصرف بازار داخلی است و از طرفی امکان صادرات همه آن وجود ندارد، پس چاره کار چیست و برای جلوگیری از ضایع شدن و ضرر باغداران چه باید کرد؟.
این در حالی است که سالانه یک سوم یا ۳۰ درصد تولیدات کشاورزی در ایران تبدیل به ضایعات می‌شود، میوه، صیفی و سبزیجات و نان بیشترین میزان ضایعات را به خود اختصاصی داده اند که سالانه معادل ۳۵ میلیون تن به ارزش تقریبی ۱۵ میلیارد دلار است که این میزان ضایعات کشاورزی ایران را در ردیف کشور‌های نخست جهان در هدر رفت مواد غذایی قرار داده است.
برخورداری از تنوع آب و هوایی و امکان تولید تقریبًا انواع محصولات مناطق معتدل، نیمه گرمسیری و گرمسیری در کشور و همچنین کیفیت بالای محصولات تولیدی آن موجب شده تا ایران یکی از پنج کشور جهان در تولید محصولات کشاورزی باشد و این موضوع اهمیت صنایع تبدیلی را در کاهش ضایعات و ایجاد ارزش افزوده، دوچندان می‌کند.
ضایعات محصولات کشاورزی:
به اعتقاد کارشناسان نبود صنایع تبدیلی از مهم‌ترین علل ضایعات بالای محصولات کشاورزی در ایران است، چرا که وفور و تنوع محصولات تولیدی در بخش کشاورزی به قدری زیاد است که بخشی از آن باید فراوری و تبدیل به محصولات باارزش افزوده بالا شوند و در چرخه مصرف کشور قرار گیرد یا آن را صادر کرد، اما عواملی نظیر افزایش جمعیت و کاهش نیافتن ضایعات محصولات کشاورزی، مانع از رسیدن به خودکفایی و امکان صادرات در بسیاری از محصولات می‌گردد.
ضایعات در کلیه مراحل مختلف تولید، توزیع و مصرف رخ می‌دهد، ضایعات در مراحل تولید (کاشت، داشت و برداشت) ناشی از استفاده بهینه و به موقع نکردن از نهاده‌ها مثل کود، بذر، نیروی انسانی و غیره است، ضایعات مرحله توزیع در حین بازاریابی و بازاررسانی رخ می‌دهد با توجه به عرضه فصلی و تقاضای دایمی محصولات کشاورزی، کانال توزیع و بازاریابی شرایط خاصی را می‌طلبد ضایعات مصرف نیز به فرهنگ مصرف کننده و نوع مصرف بستگی دارد.
صنایع تبدیلی:
صنایع تبدیلی می‌تواند عاملی برای استفاده بهتر از محصولات کشاورزی تلقی گردد، بسیاری از محصولات کشاورزی دارای زمان تولید و مصرف متفاوتی می‌باشند تولید یا برداشت آنها معمولا در یک زمان مشخص و کوتاه است، ولی مصرف در زمان طولانی تری صورت می‌گیرد، صنایع تبدیلی می‌تواند با حفظ و نگهداری محصولات در آنها به گونه‌ای تغییر و تبدیل ایجاد نماید که امکان مصرف شان در طی سال میسر باشد.
ایجاد و گسترش صنایع تبدیلی دارای برخی مزیت‌های اقتصادی از جمله ایجاد ارزش افزوده، ایجاد اشتغال، ایجاد درآمد‌های ارزی و همچنین جلوگیری از اتلاف و ضایع شدن محصولات کشاورزی است، اهداف و مقاصدی که با تأسیس کارخانه‌ها و کارگاه‌های فرآوری محصولات کشاورزی محقق می‌گردد:
الف – تغییر ترکیب محصولات صادراتی و رهایی از صادرات تک محصولی.
ب – حرکت در جهت صنعتی شدن.
ج – کاهش واردات محصولات مشابه خارجی و برآورده ساختن تقاضای صادراتی محصولات مذکور در بازارهای جهانی.
د- ایجاد تحرک و انگیزه بیشتر در بخش کشاوزی بواسطه دستیابی به محصولاتی که در بازار برای آنها تقاضا وجود دارد.
ه – ایجاد اشتغال و درآمد در مناطق شهری و روستایی و کاهش ضایعات محصولات کشاورزی.
و- بهبود شرایط تغذیه‌ای برای جامعه به دلیل فراهم ساختن شرایطی جهت مصرف محصولات در غیر از فصل برداشت.
ز- توسعه و تنوع بخشیدن به محصولاتی که ایجادارزش افزوده می‌کنند.
وضعیت موجود صنایع تبدیلی محصولات باغی:
در دوران برنامه‌های توسعه اقتصادی کشور، کارخانه‌های صنایع تبدیلی به صورت مدرن به تدریج ایجاد شدند با در نظر گرفتن این واقعیت که اکثر محصولات باغی تولید شده در کشور بیش از حد نیاز بازار عرضه می‌شود و با توجه به کیفیت بالای محصولات باغی ایران و همچنین دسترسی به نیروی کار نسبتا ” ارزان در کشور، توسعه و مدرنیزاسیون صنایع تبدیلی باغی که قابلیت صادرات دارند، موجب توسعه بخش کشاورزی خواهد گردید.
بسیاری از کارخانه‌های فرآوری محصولات غذایی در ایران به دلیل داشتن عمر زیاد فرسوده شده اند و از تجهیزاتی در کارخانه استفاده می‌کنند که یا از خارج کشور وارد یا کپی برداری شده است، پیشرفت سریع تکنولوژی تولید و بسته بندی مواد غذایی، استفاده از سوخت و انرژی زیاد و کارایی پایین واحد‌ها و به روز رسانی نشدن این تجهیزات، موجب کاهش توان رقابتی محصولات تولیدی با انواع مشابه خارجی شده است.
همچنین توسعه صنعت فرآوری محصولات غذایی بدون استفاده از نیرو‌های متخصص امکان پذیر نمی‌باشد این در حالی است که برخی از کارخانه‌ها از متخصصان این صنایع در زمینه‌های اتوماسیون، بسته بندی، مسائل زیست محیطی و مهندسی صنایع غذایی به عنوان نیرو‌های ماهر، استفاده نمی‌کنند. در نتیجه خط تولید این کارخانه‌ها به دلیل بهره نبردن از این نیرو‌های متخصص، از راندمان خوبی برخوردار نیست.
صنایع تبدیلی و ظرفیت بالقوه آن در کشور:
عمر زیاد برخی از کارخانه ها، عرضه ناکافی مواد خام کشاورزی و سود پایین موجب گردیده بسیاری از کارخانه‌ها از ۶۰ درصد توان خود برای تولید استفاده نمایند. همچنین بسیاری از کارخانه‌ها فعالیت خود را محدود به فرآوری یک محصول نموده اند و این به آن معناست که تنها برای چند ماه از سال کار می‌کنند، یک کارخانه کنسانتره آب میوه با افزودن قطعات کوچکی به خط تولید، می‌تواند به تولید محصولات دیگری از قبیل اسانس، روغن‌های اساسی و غذای حیوانات بپردازد مثلا، یک واحد تولیدی که به کار بسته بندی خرما مشغول است با افزودن برخی قطعات به خط تولید می‌تواند شکرمایع، مارمالاد، شربت و غذای دام نیز تولید نماید.
برخی کارخانه‌ها در محل‌هایی احداث شده اند که با زمین‌های کشاورزی که مواد خام خود را از آنجا تهیه می‌کنند، فاصله زیاد دارند. این امر علاوه بر افزایش هزینه‌های حمل و نقل، ریسک دستیابی به مواد اولیه را افزایش داده و در کل باعث افزایش احتمال زیان می‌گردد.
کشور ما در صادرات محصولات سنتی کشاورزی (صنایع دستی و سایر محصولات کشاورزی) سابقه‌ای طولانی داشته و جایگاه آن در صادرات غیرنفتی کشور حایز اهمیت است، با توجه به این موضوع، سرمایه گذاری در صنایع تبدیلی یکی از عوامل مهم و کلیدی جهت تداوم حضور موفق در بازارهای جهانی می‌باشد.
صادرات محصولات صنایع تبدیلی:
صادرات محصولات کشاورزی تحت تأثیر صادرات نفتی قرار داشته و به آن، تنها به عنوان منبع فرعی برای تأمین ارز نگریسته شده است به این معنی که در سال‌هایی که درآمد‌های نفتی خوب بوده به صادرات غیرنفتی توجه زیادی نشده و در سال‌هایی که با کاهش درآمد‌های نفتی مواجه شده ایم به صادرات غیرنفتی بیشتر توجه شده و این دو رابطه معکوسی با هم داشته اند.
علی رغم کم توجهی به سیاست‌های تشویقی برای محصولات کشاورزی، وجود شرایط اقلیمی متنوع و محصولاتی متنوع‌تر و همچنین موقعیت استراتژیک کشور در منطقه و سابقه نسبتا طولانی حضور ایران در عرصه صادرات تعدادی از محصولات کشاورزی، وضعیت مناسبی را برای حضور تولیدات کشاورزی پدید آورده است. بهره گیری از چنین امتیازاتی می‌تواند چشم انداز مناسبی را برای حضور گسترده‌تر ایران در بازارهای بین المللی صادراتی فراهم سازد.
این در حالی است که معاون توسعه بازرگانی و صنایع تبدیلی جهاد کشاورزی مازندران با اشاره به کیفیت مطلوب مرکبات گفت: برنامه صادرات این محصولات کشاورزی به کشور‌های منطقه در دست انجام است.
سیدمحمد جعفری همچنین افزود: میزان صادرات روزانه مرکبات مازندران به کشور‌های روسیه، ازبکستان و قزاقستان پنج کانتیتر ۱۵ تُنی است و گفت: ۲۰۰ هزار تن مرکبات پارسال از مازندران صادر و امسال نیز بازارهای جدید صادراتی مانند چین به بازارهای هدف اضافه شده است.
وی تاکید کرد: شاید امسال نتوانیم به هدفگذاری صادارت یک میلیون تن مرکبات برسیم، اما زمینه برای رسیدن به این هدف در سال آینده فراهم شده است.
این مقام مسئول جهاد کشاورزی مازندران با بیان اینکه دستور العمل‌های جهانی برای صادرات تغییر کرده ، گفت: برای رسیدن به این هدف باغ‌های میوه باید شناسنامه دار شده و در سامانه ثبت شوند به همین دلیل از کشاورزان می‌خواهیم این موضوع را جدی بگیرند تا روند صادرات در سال‌های آینده تداوم داشته باشد. وی افزود: پیش بینی می‌شود امسال در مجموع بیش از ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار تن مرکبات در مازندران برداشت شود.
همان گونه که در این گزارش ذکر شد، ایران در تولید محصولات باغی جایگاه مناسبی داشته، به طوری که هم اکنون ایران در تولید بیش از ۲۰ محصول در رتبه اول تا دهم دنیا قرار گرفته است. لیکن میزان ضایعات کشور بسیار زیاد است (حدود ۳۰ درصد)؛ بنابراین جلوگیری از ضایعات، توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی و ارتقا‌ی کیفیت بسته بندی و همچنین بازاریابی مناسب در افزایش صادرات غیرنفتی کشور موثر است. همچنین برای جلوگیری از خام فروشی، فروش فله‌ای و بدون بسته بندی صادرات محصولات باغی نیازمند همبستگی مسئولان و نمایندگان مجلس در بخش رونق صنعت کشاورزی هستیم.
- بیشتر بخوانید:
- راهکار کاهش ضایعات محصولات کشاورزی چیست؟
