بازار میوه و تره بار و اقلام کشاورزی به عنوان یکی از مهمترین منابع تامین نیاز غذایی مردم، طی سال جاری افزایش قیمت زیادی را تجربه کرده که این وضعیت باعث نارضایتی مصرف‌کنندگان شده است. این در حالی است که تولیدکنندگان و کشاورزان نیز نه تنها از این افزایش قیمت سود نمی‌برند، بلکه زیان هم می‌بینند.
اداره کل پژوهش و بررسی‌های خبری ، در همین زمینه در میزگرد «بازار میوه و تره بار و تعاون روستایی» با حضور «محمدرضا رزاقی» رئیس اتحادیه مرکزی تعاونی‌های تولید روستایی کشور، «محمدعلی مصطفی‌لو» رئیس اتحادیه سراسری تعاونی‌های باغداران و «هوشنگ افسردیر» رئیس اتحادیه مرکزی تعاونی‌های روستایی و کشاورزی ایران به بررسی مشکلات کشاورزان، فرایند تولید و توزیع محصولات کشاورزی پرداخت.
اینک بخش دوم و پایانی مباحث این نشست، از منظر خوانندگان می‌گذرد:
یکی از اهداف شکل‌گیری اتحادیه‌ها، حمایت از کشاورزان خرد است تا هم از منافع جمعی آنها حمایت شود و هم با برنامه ریزی مانع رخ دادن مواردی چون کشت بیش از حد بادمجان در هرمزگان شوند. این اتفاق چقدر افتاده است؟
افسردیر: این یک واقعیت است که تولید ما باید مصرف‌محور و براساس نیاز باشد. البته مشکلات دیگری هم وجود دارد. مثلا من برای حمایت از کشاورز با ترکیه یا روسیه برای صادرات گوجه و بادمجان قرارداد می‌بندم. اما زمانی که می‌خواهم طبق قرارداد بار را برایشان بفرستم، به علت دلال بازی، گوجه گران می‌شود و به من می‌گویند حق صادرات نداری. یعنی همه اختیارات دست اتحادیه‌ها و جهاد کشاورزی نیست. ما هم بخواهیم یا نخواهیم، مطیع بازاریم. اگر اتحادیه بداند وقتی محصول کشاورز تولید می‌شود، خودش حمل و عرضه می‌کند و قبل از آن هم خودش تعیین کند چه باید کاشته شود، برنامه ریزی آسان‌تر است.
خودکفایی در بذر کلزا با حمایت دولت
البته در محصولات استراتژیک این کار در حال انجام است. بعد از بیانات رهبر انقلاب درباره خودکفایی در دانه‌های روغنی و سیاست‌های وزارت جهاد کشاورزی، شرایط خیلی بهتر شده است. در حالی که قبلا ۹۵ درصد آنها وارد می‌شد.
آیا حمایتی هم انجام شد؟
افسردیر: بله، در دانه‌های روغنی بهترین حمایت‌ها از کشاورزان شد. هم قیمت خریدش را بالا بردند و هم به صورت تضمینی خریدند که نگرانی کشاورزان را برطرف کرد. الان ما بذر کلزا را خودمان تولید می‌کنیم و هر کیلو ۴۸ تومان می‌فروشیم، در حالی که وارد کردن آن ۴۰۰ تا ۵۰۰ تومان تمام می‌شود. علاوه بر کلزا کشت بقیه دانه‌های روغنی مثل سویا هم در حال پیگیری است.
موضوع بذر کلزا از چه زمانی آغاز شده است؟
افسردیر: ۷ تا ۸ سال است و ما از وابستگی کامل به جایی رسیده‌ایم که ۸۰ تا ۸۵ درصد نیاز کشور را در یک کشت و صنعت در خوزستان تولید می‌کنیم. کیفیت بذر ما هم بهتر از نمونه وارداتی است و همه کشاورزان از هیبریدی که ما توزیع می‌کنیم، راضی هستند.
مصطفی‌لو: ما از بذر داخلی کلزا رضایت داریم. اما ما باید پیگیر ماشین آلات برداشت کلزا هم باشیم. کمباین گندم و جو برای برداشت کلزا مناسب نیست. چون کلزا بعد از بار دادن، با کوچکترین باد، ۵۰ درصد دانه‌هایش می‌ریزد. بارها شده در شبی که فردای آن ما می‌خواستیم برداشت کنیم، بادی وزیده و نیمی‌از محصول را برده است.
باید کشاورز از سود نهایی منتفع شود
با توجه به نقش خدمات کشاورزی در قیمت تمام شده، چطور می‌توان این موارد را با قیمت ارزان در اختیار کشاورزان خرد قرار داد تا هم منافع آنها تامین شود و هم قیمت کاهش یابد؟
رزاقی: من معتقدم باید ساختار را به شکلی اصلاح کنیم که کشاورز از سود نهایی منتفع شود. اگر این اتفاق بیفتد، کشاورز حتی پای ضرر هم می‌ایستد. یعنی اگر من خواستم محصول کشاورزی را بخرم، در فاکتور فروشی که نهایتا به مصرف‌کننده می‌رسد، مشخص شود چقدر هزینه حمل و نقل و بسته‌بندی شده و در نهایت بهره کشاورز از منافع ایجادشده مشخص باشد. اقداماتی که تاکنون انجام شده، تاثیرگذار بوده، اما بخش کشاورزی کشور ایران با این گستردگی آنقدر بزرگ است که اگر یک استان و محصولش مدیریت نشود، مشکل ایجاد می‌کند.
در همین راستا مکان یابی بازارچه‌های عرضه خیلی مهم هستند. اگر بتوان در این بازارچه‌ها، غرفه‌های اختصاصی برای تشکل‌ها در نظر گرفت، خوب است. راهکار دیگر این است که تامین محصولات توسط شبکه اتفاق بیفتد. یعنی به جای این که میوه را از میدان مرکزی بگیرند، با تشکل‌ها قرارداد ببندند و آنها هم با کشاورز، تا فاصله قیمتی را کمتر کنیم.
موضوع دیگری که با توجه به شرایط فعلی باید دنبال شود، بحث استفاده از فضای مجازی است. شبکه اتحادیه‌های ملی کشاورزی الان یک سامانه به نام «تاما» برای عرضه محصول دارند که البته لازم است پشتیبانی‌هایی از آن شود و به سامانه‌هایی مرتبط شود.
تجربه موفق مکانیزاسیون مشارکتی با همکاری تشکل‌ها
علاوه بر این، من طرح مشارکتی مکانیزاسیون با همکاری تشکل‌ها را آماده کردم و به وزارتخانه دادم. باید تشکل‌ها خدمات را در اختیار تعاونی قرار دهند تا برای ۵۰۰ نفر کار کند و کار جمعی با صرفه بیشتری انجام می‌شود. ولی وقتی ماشین‌آلات را در اختیار کشاورزان قرار می‌دهیم، ممکن است خدمات در اختیار برخی قرار نگیرد.
چند سال پیش در استان فارس طرح مشارکتی مکانیزاسیون اجرا شد و قریب ۱۰۰ پکیج تراکتور، اسکریپر، خاک‌ورز مرکب و دستگاه لیزر در اختیار تشکل‌ها قرار گرفت که بخشی را پیش‌پرداخت دادند و بخش دیگر را به کشاورزان تخفیف دادند. یعنی دولت گفت تسطیح اراضی را به جای قیمت ۵۰۰ هزار تومان، با بهای ۲۰۰ هزار تومان انجام دهید و این میزان زمین که تسطیح کردید، سند تراکتور را هم به شرکت می‌دهیم. یعنی هم کشاورز خدمات ارزان گرفت و هم شرکت تراکتوردار شد و به‌تدریج توانمند شدند.
مدیریت یکپارچه به جای یکپارچه سازی زمین‌ها
بحث مدیریت هم مهم است. قبلا بحث یکپارچه کردن اراضی مطرح بود. آن قدر ارث و میراث‌ها زمین‌های کشاورزی را خرد کرد که زمین‌ها تکه تکه شد و اتصال اینها به هم سخت است. اما ما در تعاونی‌های تولید طرحی دادیم که به جای یکپارچه‌سازی زمین‌ها، مدیریت آنها را یکپارچه انجام دهیم. یعنی نهاده و خدمات یکباره برای آنها می‌آید و هزینه حمل و نقل و خدمات کاهش می‌یابد. با این روش‌ها یا افزایشس عملکرد واحد سطح باید افزایش قیمت نهاده‌ها را جبران کرد.
یکی از طرح‌هایی که سازمان مرکزی تعاونی روستایی در دستور کار دارد، تشکیل کارگروه صادراتی است. صادرات خیلی مسائل ما را هم در عرضه حل می‌کند و هم کمک به تولیدکننده می‌شود. چون ما مشکلی در تولید نداریم ولی صادرات هم بازار ثابت می‌خواهد. اگر ما یک بازار صادراتی پیدا کردیم و فردا جنس به آن ندادیم، بی‌اعتماد می‌شود و با ما قرارداد نمی‌بندد.
طرحی که باید سال‌ها قبل اجرا می‌شد
الان طرح هوشمندسازی بخش کشاورزی در دستور کار قرار گرفته و با سرعت خوبی در حال پیشرفت است، این طرح کمک زیادی به توسعه پایدار می‌کند و باید سال‌ها قبل اجرا می‌شد. برای اجرای این طرح، مجری اختصاصی تعیین شده که مستقیم زیر نظر وزیر فعالیت می‌کند و یکی از پایه‌های آن تشکل‌ها هستند.
الان فرستنده و گیرنده خیلی از اطلاعاتِ ما انسان‌ها هستند، انسان بعضا اشتباه می‌کند، اما وقتی ورود اطلاعات سیستمی انجام شود، درصد خطا کم می‌شود و در برنامه‌ریزی‌ها کمک می‌کند و خیلی هم از اطلاعات اطرافمان مطلع می‌شویم. در این صورت اگر کشاورزی می‌خواهد مثلا در جیرفت سیب زمینی بکارد، از طریق کدی که دارد به راحتی می‌تواند در سامانه جست‌وجو کند که تا این تاریخ چقدر در کشور سیب زمینی کشت شده و همزمان با هم چقدر سیب زمینی برداشت می‌شود؟ چه کسانی صادر می‌کنند؟ چه بذرهایی استفاده می‌شود، کدام‌ها بهتر است و چه تاریخ کشتی بهتر است تا به سرما نخورد؟
گویا بخشی از این سامانه قرار است در بهمن ماه راه‌اندازی شود. قرار است برخی دستگاه‌های فرستنده و گیرنده در این زمینه در نقاط مختلف کشور تعبیه شود و یک سیستم مونیتورینگ مرکزی هم در خود وزارتخانه مستقر شده تا اطلاعات دریافتی را آنالیز کند و هم در اختیار مسئولان و هم کشاورزان بگذارد. این راه حلی اساسی است که می‌تواند در بحث اجرای الگوی کشت، توسعه پایدار کشاورزی و بحث توزیع و بازار موثر باشد.
بیشترین صادرات محصولات کشاورزی ما چه محصولاتی است؟ بیشتر به کشورهای همسایه می‌رود یا جاهای دیگر؟
رزاقی: بیشتر صیفی جات و محصولات باغی و به کشورهای همسایه و کشورهای عربی است. بیشتر همسایه‌های ما به خصوص روسیه با توجه به شرایط آب و هوایی خود، اکثر محصولات را وارد می‌کنند.
مصطفی لو: برای صادرات به کشورهای اروپایی در حال حاضر تقاضای آب میوه هست و نیاز به صنایع تبدیلی داریم تا بتوانیم مازاد مصرفمان را به فراورده تبدیل و صادر کنیم. بنابراین باید روی صنایع تبدیلی هم کار کنیم که جزو برنامه‌های اتحادیه‌ها، سازمان مرکزی و وزارتخانه هست. البته مشکلاتی هم وجود دارد.
تلویزیون مداربسته برای صحبت هر روزه با کشاورزان
مورد دیگری که ما باید دنبال کنیم، آموزش کشاورزان است. آرزوی ما روزی است که کشاورزان ما گوش به فرمان مسئولان وزارت جهاد کشاورزی باشند که منافع درازمدت آنها را در نظر می‌گیرد. یک روزی من مدیر شهرستان مینودشت بودم و دکتر کلانتری وزیر کشاورزی بود و برای بازدید آمده بود و پرسید شما چه نیازی دارید؟ من گفتم یک تلویزیون مداربسته می‌خواهم که هر روز با کشاورزان شهرستان صحبت کنم. یک روز درباره آفات برنج صحبت کنیم، وقتی در یک منطقه کرم ساخار دیده شد، راه مبارزه با آن را بگوییم، یا اینکه چگونه آفتابگردان برداشت کنند. فردا کشاورز و دامدار نمونه صحبت کنند. ایشان گفت ۵۰ سال زود دنیا آمده ای، اما الان این کار امکان پذیر است.
۱۲۰ میلیون تن تولید سالانه کشاورزی
میزان تولیدات کشاورزی ما در سال چقدر است؟
افسردیر: مجموع تولیدات کشاورزی سالانه کشور حدود ۱۲۰ میلیون تن است که ۵۰ درصد آن، سبزی و صیفی و غلات است. تنها ۱۶ میلیون محصول در خوزستان تولید می‌شود.
در دو سال اخیر کاهش ارزش پول ملی، جذابیت صادرات را افزایش داده و بارها دولت برای تنظیم بازار، صادرات محصولات را ممنوع کرده و این در برخی مقاطع، موجب بی اعتمادی در بازارهای صادراتی هم می‌شود. صادرات محصولات کشاورزی چقدر در افزایش قیمت محصول برای بازار داخلی موثر است؟ چه تدبیری باید اندیشید که هم صادرات پایدار باشد و هم مصرف کننده داخلی از آن متضرر نشود؟
وقتی بازار عراق را به ترکیه باختیم
افسردیر: در کشورهای دیگر جایزه و یارانه صادراتی می‌دهند و ما از صادرکننده درصدی هم می‌گیریم. ما زمانی صادرات زیادی به عراق داشتیم، اما به دلیل بدقولی‌ها، بد عمل کردن و کیفیت پایین برخی محصولات، در مقاطعی بازار عراق را به ترکیه باختیم. بعد از مشکلی که در روابط ترکیه و روسیه ایجاد شد، بهترین موقعیت برای ما ایجاد شد تا بازار روسیه را در اختیار بگیریم. شروع هم کردیم، اما متاسفانه بازار را عملا از دست دادیم، چون کالایمان در آن زمان قابل رقابت با محصول ترکیه و اروپا نبود و امتیاز ما قیمت پایین‌تر است. مشکل جدی امروز بازرگانان ما بحث برگشت پول است.
ضمنا قیمت محصولات ما برای کشورهای اروپایی بسیار پایین است. مثلا قیمت ۱۴ هزار تومان برای سیب برای آنها بسیار جزئی است. اما وقتی سیب به پاکستان، ترکیه و روسیه صادر می‌شد، گفته شد صادرات سیب ممنوع است. در حالی که همکاران ما در اتحادیه‌ها و بخش خصوصی سرمایه گذاری کرده بودند، کارتون خریده بودند، بهترین سیب‌ها را خریده اند تا بتوانند صادر کنند. ما در خاورمیانه بزرگترین مزارع تولید گریپ فروت قرمز را داریم و در کشت و صنعت جیرفت ۳۵۰ هکتار یکجا از این میوه داریم. صادرات فعلا آن قدر زیاد نیست که تاثیر جدی در قیمت بازار داخل داشته باشد، اما اگر بازار صادرات باز شود، در افزایش قیمت بازار داخل هم موثر است.
مصرف محصولات ارگانیک، برای اکثر مردم جا نیفتاده است
بالا رفتن اطلاعات مردم، حساسیت آنها درباره استفاده از محصولات ارگانیک را افزایش داده است. تولید این گونه محصولات در چه جایگاهی قرار دارد و چه اقداماتی انجام شده است؟
افسردیر: هزینه تولید محصولات ارگانیک بیشتر است. چون کسانی که می‌خواهند این محصولات را تولید کنند، باید پروانه ارگانیک بگیرند. تناژ محصول هم کم می‌شود و شاید شکل و شمایل خوبی هم نداشته باشد، ولی محصول سالم است. پس باید اجازه فروش با قیمتی ۱۰، ۱۵ درصد بالاتر به آنها داد. اما به هر حال هم از نظر قیمت و هم ظاهر مصرف آنها برای عموم مردم جا نیفتاده است. مثلا بهترین برنج عنبربو که هم سالم و مقوی و هم خوشمزه و پرخاصیت است، اما پختش خاص است و چون قد نمی‌کشد، نمی‌شود جلو مهمان گذاشت و رستوران‌ها هم عرضه نمی‌کنند.
مصطفی لو: در گذشته وزارت جهاد کشاورزی برای کود شیمیایی یارانه می‌داد، ولی الان هم سموم و هم کودها همه با دلار آزاد در اختیار کشاورزان قرار می‌گیرد و این می‌تواند فرصتی برای رشد محصولات ارگانیک باشد.
رزاقی: البته شاید بهتر باشد به جای کلمه ارگانیک، از عبارت «گواهی شده» استفاده کنیم. چون محصول ارگانیک باید در زمینی کشت شود که اصلا سم نخورده باشد و با دیگر زمین‌هایی که سم در آنها زده می‌شود فاصله دارد. با وجود معایب گران شدن نهاده‌ها، شاید تنها حسنش در این باشد که سم کمتر مصرف شود. الان دفتری به نام دفتر سلامت غذا و محیط زیست در وزارت جهاد کشاورزی وجود دارد که مدیریت کشاورزی گواهی شده را بر عهده دارد. دستورالعمل‌هایی تعریف شده است. ما هم در تعاونی‌های تولید با این فرایند همکاری داریم و دسترسی کشاورزانی که پیگیر تولید این محصولات هستند، باز می‌کنیم. محصول گواهی شده محصولی است که گواهی شود آلاینده شیمیایی کم دارد، کودهای آلی خوب استفاده کرده و درصد مجازی از سموم دارد. در صورت تایید این موارد، لوگو محصول گواهی شده روی آن نصب می‌شود.
در سال‌های اخیر مواردی اتفاق افتاد که محصولات کشاورزی ما حتی در عراق و افغانستان برگشت خورد. چون درصد آلاینده‌های شیمیایی آنها بالا بود. اخیرا یک شرکت نظارت و بازرسی به ثبت رسانده ایم که بر تولید محصولات گواهی شده اعم از بذر، سم ، نحوه کاشت و… نظارت و مدام آن را آزمایش می‌کنند و در نهایت هم محصول به آزمایشگاه می‌رود و تنها اگر شاخص‌ها را داشت به عنوان گواهی شده به فروش می‌رسد. البته قیمت تمام شده این محصولات بالاست و باعث می‌شود بسیاری توان خرید آن را نداشته باشند.
درباره موضوع صادرات هم می‌توان آن را به محصولات گواهی شده گره زد و به جای ممنوعیت‌های مقطعی، اعلام کرد که صدور محصولات گواهی شده در هر زمانی امکان پذیر است و این باعث تضمین و اطمینان خواهدشد.
