استفاده روزافزون از گیاهان دارویی و فرآورده‌های حاصل از آن‌ها، نقش گیاهان دارویی را در چرخه اقتصاد جهانی پر رنگ‌تر کرده است. بررسی‌ها نشان داده که حدود ۷۰ درصد از مردم جهان، برای اهداف درمانی مختلف از گیاهان دارویی و اسانس‌ها استفاده می‌کنند.
طبق آمار مرکز تجارت جهانی در سال ۲۰۱۸، صادرات جهانی گیاهان دارویی، حدود ۱۰۰ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار، ارزش داشته است. همچنین پیش‌بینی می‌شود که در سال ۲۰۵۰ ارزش صادرات این بخش به رقم پنج تریلیون دلار برسد.
در سال‌های اخیر در ایران، سطح زیر کشت و تولید ارزش بازارهای جهانی گیاهان دارویی و فرآورده‌های آن، رشد داشته است؛ اما وضعیت تولید و عرضه این محصولات با وضعیت مطلوب فاصله زیادی دارد. در طی ۲۰ سال گذشته با احتساب زعفران، گلاب و گل‌محمدی که ایران بزرگترین تولیدکننده آن‌ها در جهان است، صادرات گیاهان دارویی کشور همواره کمتر از ۵۰۰ میلیون دلار بوده است و بر اساس آخرین آمار مرکز تجارت جهانی ایران با داشتن سهم ۰.۱ درصدی از صادرات جهانی گیاهان دارویی، در بین ۱۷۱ کشور صادرکننده، در رتبه ۷۲ قرار دارد.
علاوه بر پایین بودن سطح زیر کشت گیاهان دارویی زراعی و محدودیت برداشت از ذخایر طبیعی، گیاهان دارویی (فرآوری و فرآوری‌نشده) عمدتا به شکل سنتی و بدون هیچ‌گونه نظارت و ضابطه‌ای در کشور استفاده می‌شوند و حوزه‌های تولید، فرآوری و بسته‌بتدی نیز با چالش‌های خاص خود مواجه هستند.
با توجه به اهمیت توسعه بخش گیاهان دارویی در ایران و مشکلات این حوزه که از نظر پژوهشی، کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند، پژوهشگران دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات و دانشگاه رازی کرمانشاه، در مطالعه‌ای چالش‌های موجود در این بخش را مورد بررسی قرار دادند. «کیومرث مولادوست»؛ کارشناسی ارشد مدیریت کشاورزی و «مهنا شاهمرادی»؛ دکترای توسعه کشاورزی، پژوهشگرانی بودند که در این مطالعه مشارکت داشتند.
پژوهشگران برای انجام این پژوهش، با استفاده از پرسش‌نامه نظرات صاحب‌نظران حوزه گیاهان دارویی و افراد شاغل در بخش تولید، فرآوری (اسانس‌گیری، عرقیات، دارو و مکمل‌های گیاهی)، توزیع و فروش، طب سنتی، شرکت‌های دانش‌بنیان و آموزش را مورد بررسی قرار دادند.
در این پرسش‌نامه به چالش‌های مرتبط با کسب‌وکارهای گیاهان دارویی، در بخش‌های اقتصادی، بازار و بازاریابی، مدیریتی، نیروی انسانی و فناوری، زیست‌محیطی و اجتماعی، پرداخته شد و داده‌های به‌دست آمده با استفاده از نرم‌افزارهای آماری، تحلیل شدند.
یافته‌های به‌دست‌آمده از اطلاعات شخصی صاحب‌نظران و شاغلین حوزه گیاهان دارویی نشان داد که از بین ۱۵۱ شرکت‌کننده در این مطالعه حدود ۶۰ درصد تحصیلات کارشناسی ارشد و دکتری، حدود ۲۴ درصد کارشناسی، حدود ۱۰ درصد فوق دیپلم و شش درصد نیز مدرک دیپلم داشتند. میانگین تجربه کاری آنان در حدود ۱۰ سال بود و حدود ۲۹ درصد از آن‌ها شاغل در بخش دولتی کشاورزی، حدود ۲۴ درصد شاغل در بخش خصوصی کشاورزی، حدود ۲۰ درصد عضو هیئت‌علم دانشگاه و ۱۸ درصد دانشجو در این حوزه بودند.
بررسی‌های این مطالعه نشان داد که عامل اجتماعی، مهمترین عامل توسعه بخش گیاهان دارویی ایران است و از دیدگاه شرکت‌کنندگان در این پژوهش، ناکارآمدی و عدم پوشش مناسب نظام حمایتی بیمه، مهمترین چالش‌های پیش روی توسعه این بخش است. به علاوه عدم مشارکت روستاییان و تولیدکنندگان در برنامه‌ریزی‌ها، بیشترین فاصله را با وضعیت مطلوب دارد.
دراین پژوهش مشخص شد که عدم ثبات قیمت‌ها نیز در بین عوامل اقتصادی، بیشتر اهمیت را دارد. ناکافی بودن سرمایه‌گذاری در امور زیربنایی و عدم تعادل در سرمایه‌گذاری بخش گیاهان دارویی و سایر بخش‌های اقتصادی، تورم، نارسایی برای جذب سرمایه و بالا بودن خطر فعالیت در بخش گیاهان دارویی، دیگر چالش‌های اقتصادی در این حوزه است.
بر اساس این یافته‌ها، پس از عوامل اجتماعی و اقتصادی، بیشترین تاثیر در توسعه بخش گیاهان دارویی، به ترتیب مربوط به عوامل نیروی انسانی و فناوری، مدیریتی، بازار و بازاریابی و زیست‌محیطی بود. به گفته پژوهشگران این مطالعه؛ سیاستهای حمایتی مثل اعطای یارانه‌های هدفمند، تحقیقات و معافیت‌های مالیاتی برای واحدهای فرآوری‌کننده و دانش‌بنیان سیاستهای اعتباری،سیاستهای اداری و … می‌تواند در بهبود این وضعیت موثر باشد.
طبق یافته‌های این مطالعه؛ بخش گیاهان دارویی ایران در بُعد زیست‌محیطی نیز با چالش‌های جدی مثل عدم رعایت الگوی کشت، ناپایداری الگوی کاربرد منابع طبیعی به ویژه آب و خاک و تغییر کاربری اراضی و استفاده غیر اصولی از اراضی کشاورزی و منابع طبیعی مواجه است.
محققان این پژوهش می‌گویند: در حال حاضر در ایران تنها زعفران، گل محمدی، زرشک و چند محصول دیگر به صورت زراعی کشت می‌شود و سایر گیاهان دارویی از ذخایر طبیعی برداشت می‌شود و کشت زراعی آن‌ها بسیار محدود است. با اتکا به ذخایر طبیعی نمی‌توان سهم عمده‌ای از بازار را در اختیار گرفت و همچنین برای جلوگیری از انقراض گونه‌های بومی، علاوه بر نظارت در برداشت، اقدام به کشت و اهلی کردن گیاهان مرتعی و تولید و تکثیر گونه‌های در خطر انقراض، ضروری است.
طبق نتایج این مطالعه؛ عوامل اجتماعی، اقتصادی، نیروی انسانی و فناوری، مدیریتی، بازار و بازاریابی و زیست محیطی به ترتیب بیشترین تأثیر را در عدم توسعه مطلوب بخش گیاهان دارویی داشته اند. از دیدگاه پاسخگویان ناکارآمدی و عدم پوشش مناسب نظام حمایتی بیمه، مهمترین چالش پیش روی توسعه این بخش است و بیشترین شکاف از وضعیت مطلوب مربوط به محدود بودن سیاست های حمایت از تولید، ناکارآمدی سیاستهای حمایتی و هدفمند نبودن یارانه در حمایت از تولید است.
به همین دلیل محققان این پژوهش؛ سیاستهای حمایتی مانند اعطای یارانه‌های هدفمند، معافیت‌های مالیاتی برای واحدهای فراوری‌کننده و دانش بنیان، اتخاذ سیاستهای مختلف برای کاهش نرخ تمام شده تولید محصولات همراه با مشارکت فعال تولیدکنندگان و دست اندرکاران در فرایند برنامه ریزی های مرتبط با گیاهان دارویی را پیشنهاد می‌کنند.
نتایج این مطالعه به صورت مقاله علمی پژوهشی با عنوان «شناسایی چالش‌های پیش روی توسعه بخش گیاهان دارویی ایران» در دوماه‌نامه تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، وابسته به موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، منتشر شده است.
