خراسان جنوبی رتبه اول سطح زیر کشت و تولید عناب و زرشک همچنین رتبه دوم تولید زعفران را در کشور دارد و این سه محصول به عنوان محصولات استراتژیک استان محسوب می‌شوند که نقش بسزایی در اقتصاد منطقه داشته‌اند.
اواسط تابستان که فرا می‌رسد فصل برداشت عناب در اکثر شهرها و روستاهای خراسان جنوبی آغاز می‌شود؛ محصولی کم‌آب‌بر است که با آب و هوای خشک منطقه خو گرفته و گفته می‌شود نخستین بار در منطقه‌ای به نام هردنگ در جنوب بیرجند کشت شد اما برخی شواهد حاکی از این است که در دوره هخامنشی بیش از ۲ یا سه هزار سال قبل عناب کشت شده است.
میوه عناب به همراه زرشک و زعفران از محصولات مهم استان خراسان جنوبی بوده که با آب و هوای استان همچنین روستاهای اطراف سازگار است به طوری که مردم در اغلب خانه‌ها درخت عناب می‌کارند همچنین در روستاهای اطراف به خصوص روستاهای شهرستان‌های بیرجند، خوسف، سربیشه و درمیان درخت‌های عناب فراوان وجود دارد.
تکان دادن و جمع‌آوری محصول عناب در بیشتر روستاهای خراسان جنوبی با آیین خاصی انجام می‌شود، از همین رو مراسم “عناب تکانی” سال گذشته در فهرست میراث فرهنگی ناملموس (معنوی) ثبت شد.
در حال حاضر چهار هزار و ۱۳۴ هکتار از اراضی کشاورزی استان زیر کشت عناب است و با توجه به نهادینه شدن دانش بومی و استفاده بسیار کم از سموم و کودهای شیمیایی، محصولی کاملا سالم و ارگانیک تولید می‌شود.
مرغوبیت عناب خراسان جنوبی چنان است که ۲ رقم عناب سیوجان و ماژان ثبت ملی شده است و حرف اول را در کشور می‌زند.
فصل برداشت عناب از اواسط مرداد به‌صورت تازه خوری در شهرهای گرمسیر خراسان جنوبی آغاز می‌شود و در روستاهای کوهستانی به علت آب و هوای سرد به‌طور معمول اوایل مهر آغاز برداشت محصول است.
عناب به صورت تازه و خشک شده، به عنوان میوه و خشکبار همچنین به عنوان گیاه دارویی قابلیت مصرف دارد و اندام‌های مختلف عناب نظیر ریشه، پوست، شاخه، برگ و میوه آن به عنوان یک گیاه دارویی ارزشمند در طب گیاهی ایران و دیگر کشورها بهره‌برداری دارویی شده است.
تولید ۹۷ درصد عناب ایران در خراسان جنوبی
مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی گفت: خراسان جنوبی با تولید ۹۷ درصد عناب ایران، قطب تولید این محصول در کشور است و ۷۰ درصد عناب تولیدی خراسان جنوبی به خارج از استان صادر می‌شود.
عبدالرضا رضایی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: برداشت عناب از باغ‌های استان در سال زراعی جاری آغاز شد و پیش‌بینی می‌شود امسال هفت هزار و ۱۳۰ تن محصول برداشت شود.
وی گفت: سطح زیر کشت عناب در استان خراسان جنوبی چهار هزار و ۱۳۴ هکتار است و تولید این محصول طی سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته است.
مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی با بیان اینکه ۹ هزار و ۵۰۰ بهره‌بردار در زمینه تولید عناب در استان فعالیت دارند گفت: بیشترین سطح زیر کشت این محصول با بیش از هزار و ۵۰۰ هکتار در شهرستان خوسف است.
وی درخصوص زمان برداشت عناب گفت: برداشت عناب از اواسط مرداد آغاز می‌شود و تا اواخر شهریور ماه ادامه دارد.
رضایی ادامه داد: سال گذشته ۶ هزار و ۷۲۷ تن عناب از باغات استان برداشت شد و عناب تولیدی خراسان جنوبی از بالاترین کیفیت برخوردار است.
وی گفت قیمت هر کیلوگرم عناب تازه براساس کیفیت بین ۱۵ هزار تومان تا ۲۲ هزار تومان به فروش می‌رسد و در چند سال اخیر در زمینه فرآوری این محصول پرخاصیت اقداماتی انجام شده و تولید حبه، دمنوش و شیره از جمله فرآورده‌های این محصول است.
سیر تا پیاز خواص عناب
مدیر مجتمع تحقیقات گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی خراسان جنوبی هم گفت: عناب به دلیل وجود مواد قندی به میزان ۳۶.۷۴ در عناب تازه و ۷۱.۷۷ درصد عناب خشک و نیز مواد پروتئینی و مواد لعابی فراوان از نظر غذایی اهمیت ویژه‌ای دارد و به صورت تازه و خشک مصرف می‌شود.
محسن پویان با بیان اینکه در طب سنتی ایران جوشانده عناب به تنهایی یا مخلوط با گیاهان دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد اضافه کرد: عناب به علت داشتن لعاب زیاد سینه را نرم می‌کند.
وی گفت: جوشانده عناب در آب یا شیر خاصیت ملین دارد و ترانزیت مواد اولیه در لوله گوارشی را تسهیل می‌کند.
این پژوهشگر گیاهان دارویی اظهار داشت: مصرف عناب به دفع سموم بدن کمک می‌کند، میوه عناب سرشار از ویتامین c است و این میوه اثر و طعم داروهای محرک را کاهش می‌دهد و در مواد غذایی میوه‌ها و مواد خوراکی دیگر که احتمال ایجاد آلودگی با آفلاتوکسین وجود دارد، عناب می‌تواند نقش حفاظتی قوی را ایفا کند.
وی گفت: میوه عناب از حدود ۲ هزار سال قبل در مصارف دارویی و تغذیه کاربرد داشته و در کشور ایران نیز قبل و بعد از اسلام از عناب به وفور استفاده غذایی و دارویی شده است.
پویان با اشاره به اینکه در طب اسلامی هم میوه عناب جایگاه ویژه‌ای دارد افزود: حضرت علی (ع) بر استفاده از عناب در از بین بردن تب تاکید کردند.
وی با بیان اینکه از اندام‌های مختلف عناب نظیر ریشه، پوست، شاخه، برگ و میوه آن به عنوان یک گیاه دارویی ارزشمند در طب گیاهی ایران و دیگر کشورها بهره‌برداری دارویی شده است گفت: از ریشه عناب می‌توان برای ساخت فرآورده‌ای برای افزایش شیر استفاده کرد.
مدیر مجتمع تحقیقات گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی خراسان جنوبی اظهار داشت: هسته عناب برای تسکین درد اثربخش است و از برگ عناب می‌توان در ساخت دارویی برای تقویت مو و ساخت دهان‌شویه برای جلوگیری از گلو درد استفاده کرد.
وی گفت: میوه عناب تصفیه کننده خون و برای درمان سرفه و سرماخوردگی موثر است همچنین هسته عناب خاصیت آرام‌بخش دارد و عناب مقوی عمومی بدن و معده است.
وی اظهار داشت: خاصیت ضد قارچی برگ عناب در طب گیاهی و سنتی مطرح بوده و برای رفع تشنگی مفید است، همچنین از برگ و میوه عناب برای درمان بیماری‌های پوستی استفاده می‌شود.
پویان افزود: عناب درد کلیه و کبد را تسکین می‌دهد، آب عناب خیس کرده یا دم کرده و مخلوط آن با عرق کاسنی برای ناراحتی‌های صفراوی و خونی موثر و مفید است.
وی گفت: جوشانده عناب، انجیر، خرما و موز دارویی مفید برای بیماری‌های سینه است که در طب سنتی از آن استفاده می‌شود.
این پژوهشگر گیاهان دارویی افزود: اگر عناب را کوبیده و در آب سرد خیس کنیم و صبح ناشتا خورده شود برای درمان کلسترول خون مفید است.
چالش بازاریابی و برندسازی
وی گفت: طبق بررسی که توسط محققان جهاد دانشگاهی استان صورت گرفت، به این نتیجه رسیدیم که در این سال‌ها کشاورزان و متولیان کشاورزی استان به صورت مطلوب عمل کردند و حجم تولید محصولات خوب است، اما اقدامی که به صورت متمرکز برای فروش محصولات که بتواند سود و ارزش افزوده بیشتری را نصیب کشاورز و استان کند، انجام نشده است.
براساس آمار رسمی سالانه ۲۲ هزار تن زرشک خشک، هفت هزار تن عناب و ۷۰ تن زعفران در استان خراسان جنوبی تولید می‌شود و بازاریابی و برندسازی محصولات از چالش‌های این حوزه است زیرا بیشترین اقدامی که برای این محصولات انجام شده در حوزه بسته‌بندی بوده است اما باید برای برندسازی نیز چاره‌اندیشی شود.
خراسان جنوبی ۹۸ درصد زرشک بی‌دانه جهان، ۹۷ درصد عناب کشور، دومین استان تولیدکننده زعفران ایران و دارای رتبه اول زعفران باکیفیت جهان است، در حالی که سهم این استان در صادرات زرشک و عناب فقط ۲ درصد و زعفران ۷۰ درصد میزان تولید است.
کارشناسان بر این باورند که عناب، زرشک و زعفران خراسان جنوبی امروز به گوشه‌ای از فرهنگ این استان تبدیل شده است و فقط نمی‌توان به عنوان محصولات استراتژیک از آنها نام برد.
رییس جهاد دانشگاهی خراسان جنوبی گفت: محصول عناب در سطح ملی و منطقه‌ای آن گونه که شایسته است، شناسانده نشده در حالی که دارای خواص فراوان است.
جلال الدین صادقی افزود: عناب برای خراسان جنوبی نه تنها استراتژیک که محصولی فوق استراتژیک است و فرآورده‌های حاصل از آن می‌تواند اقتصاد منطقه را دگرگون کند همچنین توجه به تولیدکنندگان این محصول ضریب ماندگاری مردم در روستاها را فراهم می‌کند.
وی گفت: باید مراکز علمی و تحقیقاتی مانند جهاد دانشگاهی با همکاری سایر دستگاه‌ها و حمایت مسئولان به طور جدی برای ایجاد باغ‌های نمونه عناب، آموزش کشاورزان، فرآوری و تولید ورود کنند و جهاد دانشگاهی استان چهار سال است که با ایجاد مجتمع گیاهان دارویی و جذب نیروهای متخصص به این موضوع پرداخته است.
اغلب صادرات عناب از مراکز تولید این محصول به سایر نقاط کشور و خارج از کشور به صورت محصول خام و فرآوری نشده است.
حدود ۴۵ درصد اشتغال استان خراسان جنوبی در بخش کشاورزی به ویژه محصولات استراتژیک فعال است و توسعه صادرات این محصولات در دستور کار مسوولان قرار دارد.
