پسته از جمله محصولاتی است که در چند سال اخیر مورد توجه کشاورزان خراسان جنوبی قرار گرفته و رتبه پنجم تولید پسته کشور متعلق به این استان است اما به علت نبود برنامه‌ریزی صحیح، این محصول سودآور نتوانسته لبخند رضایت را به چهره کشاورزان این منطقه بنشاند و اغلب به‌صورت فله وارد بازارهای داخلی و خارجی می‌شود.
پسته از دیرباز در نقاط مختلف ایران به‌ویژه مناطق کویری شرق کشور، کشت و برداشت شده و در دهه‌های اخیر بخش عمده‌ای از صادرات غیرنفتی ایران را به خود اختصاص داده است از این رو ارزش اقتصادی پسته به عنوان یک محصول استراتژیک جایگاه خاصی را بین تولیدات کشاورزی دارد.
دوره آبیاری پسته ۴۰ تا ۴۵ روز است و می‌تواند دمای ۴۵ درجه بالای صفر و ۲۵ درجه زیر صفر را تحمل کند، این گیاه در برابر خشکی و کم‌آبی مقاوم است که مناطق مانند خراسان جنوبی این ویژگی را دارند.
فردوس یکی از شهرستان‌های خراسان جنوبی است که بعد از شهرستان بشرویه رتبه دوم تولید پسته را در این استان به خود اختصاص داده است.
علاوه بر انار که محصول شاخص فردوس است این شهرستان به باغات پسته آن شناخته می‌شود اما کشت این محصول باارزش هم با چالش‌هایی مواجه است که در گفت و گو با برخی کشاورزان به آنها پرداختیم.
“محمدرضا عمادی” یکی از کشاورزان پسته‌کار است که حدود ۲ هکتار سطح زیر کشت پسته بارور دارد و هر سال محصول را به‌صورت سَردرختی و تازه می‌فروشد.
او در پاسخ به اینکه محصول را چگونه برداشت و عرضه می‌کند؟ گفت: برای کشاورزان جزء به دلیل بالا بودن هزینه‌های ترمینال ضبط پسته، کار با روش‌های جدید، نگهداری و خشک کردن پسته به صرفه نیست.
این کشاورز اضافه کرد: از زمان آغاز برداشت پسته در فردوس، چهار نفر از شهرستان خودمان پسته کشاورزان را به‌صورت سَردرختی با قیمت پایین می‌خرند و کشاورز از این خرید سود چندانی نمی‌برد.
وی گفت: در حال حاضر پسته برخی کشاورزان در باغات مانده و کشاورز حتی حاضر است آن را کیلویی ۶۰ هزار تومان بفروشد اما متاسفانه خریدار با این قیمت وجود ندارد.
عمادی راهکار را در ایجاد صنایع تبدیلی و تکمیلی کشاورزی دانست و افزود: ایجاد کارخانه فرآوری و بسته‌بندی در فردوس هم موجب اشتغالزایی برای حدود ۲۰۰ نفر می‌شود و هم کشاورز در کنار آن از سود محصول بهره‌مند خواهد شد.
وی گفت: پسته محصولی است که دورریز ندارد و از چوب، شاخه، پوست و مغز آن می‌توان استفاده کرد.
نیاز به صنایع فرآوری و بسته‌بندی پسته
این بهره‌بردار در عین حال راه‌اندازی تعداد بالای ترمینال ضبط پسته را موثر ندانست و بیان کرد: شهرستان ما نیازمند ایجاد کارخانه صنایع تبدیلی در حوزه فرآوری و بسته‌بندی پسته به نام فردوس است.
وی گفت: ترمینال‌های ضبط پسته که با هزینه‌های میلیاردی ایجاد می‌شوند فقط یک ماه در سال فعالیت می‌کنند و بقیه سال خاک می‌خورند اما اگر کارخانه فرآوری پسته در منطقه ایجاد شود می‌تواند اشتغال پایدار ایجاد کند.
عمادی افزود: کشاورزانی که سطح زیر کشت پایینی دارند نیز حاضرند محصول خود را به جای فروش به دلال یا بزرگ مالکان در اختیار کارخانه قرار دهند تا از این طریق ارزش افزوده بیشتری عاید کشاورز و شهرستان شود و پسته به نام فردوس در بازارهای داخلی و خارجی عرضه شود.
وی خشکسالی و نظارت اندک برخی مسوولان را از دیگر مشکلات کشاورزان این منطقه ذکر کرد و افزود: متاسفانه فردوس به شهر تک محصول تبدیل شده و به نوعی شعبه‌ای از شهرستان مه ولات خراسان رضوی یا شهرستان دامغان استان سمنان است؛ چراکه به جز پسته، کشت محصول دیگری برای کشاورز صرفه اقتصادی ندارد.
پسته‌کار فردوسی اظهار داشت: استخر ذخیره آب شهرداری به میزان ۳۵ شبانه‌روز آب باران را در خود ذخیره کرده است اما حاضر نیستند حتی به بالاترین قیمت عُرف در اختیار کشاورزان قرار دهند.
وی گفت: آب باران برای کشاورزان به دلیل دارا بودن املاح بسیار مورد توجه بوده و به نوعی مانند کود برای باغات است.
عمادی افزود: بارها با شهرداری و شورای شهر صحبت کردیم که این آب را با موتور برق می‌توان ساعتی ۲۰۰ هزار تومان در اختیار کشاورزان قرار داد و با توجه به اینکه تا یک ماه دیگر بارندگی‌ها شروع می‌شود و این استخر نیز باید تخلیه شود که هم به نفع کشاورز است و هم منبع درآمدی برای شهرداری است اما توجهی به آن نکرده‌اند.
وی به امنیت باغ‌های پسته هم اشاره کرد و گفت: در زمان بارور شدن و نزدیک شدن به زمان برداشت محصول باید سه شیفت در باغات نگهبانی دهیم تا محصول‌مان و حاصل زحمت چند ساله یک شبه نصیب دزدان نشود.
خرده مالکی و آبیاری سنتی
پای صحبت یکی دیگر از کشاورزان فردوس که نشستیم از خرده مالکی در این منطقه گفت و افزود: کشاورزان با توجه به اینکه در این منطقه بیشتر خرده مالک هستند مشکلات زیادی دارند و رفع آنها نیازمند توجه و حمایت بیشتر مسوولان است.
غلامحسین اولادی که در حال حاضر ۱۰ هکتار باغ پسته در روستای نوغاب شهرستان فردوس دارد گفت: باغات به‌صورت سنتی یا غرقابی آبیاری می‌شود و به علت اینکه آب موتورهای منطقه خیلی کم شده سعی کردم با زحمات زیاد استخر احداث کنم و با پمپاژ مجدد باغات آبیاری شود.
وی بیان کرد: درخت پسته دائما درگیر امراض مختلف مثل کمز و نِماتُد و حاشیه خشکی و سَن زدگی و پِسیل و زنجره می‌شود که برای کشاورز به جهت خرید سم و کود هزینه‌بر است و خساراتی را به باغات ما وارد می‌کند.
این کشاورز گفت: با اینکه مسوولان و کارشناسان در کنار باغدار هستند و همکاری خوبی درخصوص تشخیص امراض دارند اما به هیچ کود یا سَمی نمی‌توان اعتماد کرد از طرفی با گرانی بیش از حد کودهای شیمیایی که اگر هم تهیه کنند برای از بین بردن آفات به خوبی جواب نمی‌دهد.
وی افزود: اگر به سَم موجود معترض شویم که این سم پاسخگوی مشکل درخت نبوده، در جواب می‌گویند سال آینده بهتر می‌شود یا تنش گرمایی یا سرمایی باعث جذب پایین سم بوده و یا نهایت خاک قابلیت جذب خوبی نداشته است.
اولادی گفت: باید یادآوری کنم که این منطقه بهترین آب و خاک را برای سرمایه‌گذاری از طریق پسته‌کاری دارد و فعلاً هیچ درآمدی مثل محصول پسته نیست.
وی از مسوولان خواست که در زمینه کنترل کیفیت سم و کود و مشکلات کم‌آبی، کشاورزان این منطقه را یاری کنند.
فروش فله‌ای پسته در شرایط خشکسالی
کشاورزان دیگری از فردوس معتقد است که خشکسالی‌های اخیر در میزان برداشت محصول پسته خیلی تاثیرگذار بوده و برداشت پسته نسبت به سال‌های قبل کاهش داشته است.
علی ناصری افزود: با اینکه پسته را به‌صورت خشک به فروس می‌رسانیم اما ورود دلالان به این حوزه موجب شده تا آن طور که باید سودی از این محصول عاید کشاورز نشود چون در نهایت محصول را فله‌ای می‌فروشیم.
وی اظهار داشت: نهادهای دولتی می‌توانند برای حمایت از پسته‌کاران، محصول ما را با نرخ مصوب دولتی خریداری کنند تا کشاورزان خرده مالک متضرر نشوند اما تا الان هیچ اقدامی در این خصوص انجام نشده و کشاورز مجبور است محصول خود را با قیمتی که دلالان تعیین می‌کنند، بفروشد.
این کشاورز نیز راهکار اصلی را ایجاد صنایع تبدیلی و تکمیلی دانست و گفت: اگر کارخانه فرآوری محصول پسته در شهرستان فردوس ایجاد شود، هم شغل ایجاد می‌کند و هم کشاورز مجبور نیست محصول خود را به‌صورت فله به واسطه‌ها بفروشد و سودی هم از آن نبرد.
مدیر جهاد کشاورزی شهرستان فردوس هم گفت: هفت ترمینال ضبط پسته در این شهرستان داریم که عملیات پوست‌کنی را انجام می‌دهند؛ ۱۱ مورد دیگر نیز به دنبال اخذ جواز تاسیس بوده که از این تعداد پنج مورد جواز صادر شده و ۶ مورد فقط موافقت اولیه اخذ شده است.
موسی سلیمانی افزود: این تعداد ترمینال ضبط پسته با توجه به سطح زیر کشت پسته در فردوس و تقاضا از سایر شهرستان‌های اطراف، ضروری بود.
وی گفت: برخی عمده مالکان پسته نیز برای خود ترمینال ضبط پسته احداث کرده‌اند زیرا در فصل برداشت پسته و لزوم پوست‌کنی به‌موقع برای بهتر شدن کیفیت محصول حتی از شهرستان‌های همجوار نیز به شهرستان فردوس مراجعاتی داریم لذا صرف تولید شهرستان در این خصوص برنامه‌ریزی نمی‌کنیم.
مدیر جهاد کشاورزی فردوس اظهار داشت: در سامانه جامع پهنه‌بندی که توسط کارشناسان به ثبت رسیده، ۴ هزار و ۶۰۰ هکتار اراضی زیر کشت پسته در شهرستان فردوس داریم که از این میزان ۳ هزار هکتار آن بارور بوده و در بقیه اراضی نهال بین ۲ تا هشت سال سن دارد.
وی گفت: پیش‌بینی می‌شود به خاطر خسارت توفان و سرما که امسال گریبان باغات پسته شده و خسارات ۴۰ تا ۴۵ درصدی به باغات وارد کرده، از این میزان سطح زیر کشت ۲ هزار و ۲۰۰ تن پسته خشک برداشت شود.
بهبود عملکرد محصول و اصلاح روش آبیاری دنبال می‌شود
سلیمانی افزود: با توجه به کمبود منابع آبی موجود به دنبال افزایش سطح زیر کشت نیستیم و باید به دنبال بهبود عملکرد و اصلاح روش‌های آبیاری و اجرای آبیاری نوین در باغات باشیم.
وی گفت: میزان سطح زیر کشت پسته نسبت به سال گذشته تغییر چندانی نخواهد داشت و اگر تغییری باشد مربوط به سطوح بارور است که به مرحله برداشت می‌رسند.
مدیر جهاد کشاورزی شهرستان فردوس بیان کرد: این شهرستان پس از بشرویه رتبه دوم تولید پسته در استان خراسان جنوبی را دارد اما از لحاظ عملکرد در واحد سطح دارای رتبه اول است.
وی گفت: کله قوچی، اکبری، سفید، احمد آقایی و فندقی از انواع پسته‌هایی است که در این منطقه کشت می‌شود اما کله قوچی، احمد آقایی و اکبری به دلیل درشت‌تر بودن متقاضی بیشتری دارد.
سلیمانی افزود: تجار برخی کشورهای عربی از طریق تعامل با برخی کشاورزان عمده‌کار ما برای خرید این محصول به شهرستان مراجعه می‌کنند و در ۲ سال اخیر محصول پسته به نسبت هزینه‌ها برای کشاورزان رضایت‌بخش بوده و قیمت خوبی داشته است.
وی گفت: اگر آفات یا بیماری‌ها به باغات آسیب نزند از محصولاتی است که درآمد خوبی داشته و به دلیل ماندگاری بالا، کشاورز می‌تواند تا زمان بهبود قیمت، آن را نگهداری کند.
مدیر جهاد کشاورزی فردوس درخصوص ایجاد کارخانه صنایع تبدیلی هم گفت: مجوز در زمینه بسته‌بندی زعفران و خشکبار صادر شده اما بیشتر درخصوص زعفران ورود پیدا کرده‌اند.
وی افزود: نداشتن کارت بازرگانی و نبود شناخت از بازارهای جهانی موجب شده معمولا کمتر کسی در شهرستان به این حوزه وارد شود و پسته فردوس به‌صورت فله به فروش می‌رسد.
سلیمانی گفت: کسی که می‌خواهد به این حوزه وارد شود باید بازارهای جهانی را ببیند البته ایجاد کارخانه صنایع تبدیلی باعث افزایش ارزش افزوده برای شهر و کشاورزان می‌شود.
وی گفت: در زمینه افزایش کیفیت پسته سعی می‌کنیم از حداقل میزان سموم استفاده کنیم تا برای بازارهای جهانی محصول با کیفیت داشته باشیم، چراکه محصول ما مورد آزمایش قرار گرفته و وجود سموم زیاد در محصول موجب آسیب به کیفیت محصول و نبود رغبت متقاضیان خارجی به آن می‌شود.
توسعه صنایع تبدیلی و و تکمیلی با اولویت فرآوری و بسته‌بندی در شهرستانی که رتبه دوم استان از نظر تولید پسته را دارد، در کنار بهبود عملکرد محصول می‌تواند ضمن جلوگیری از خام‌فروشی، سود واقعی را نصیب کشاورزان و منطقه کند.
خراسان جنوبی ۱۱ شهرستان دارد و مرکز شهرستان فردوس در ۲۰۰ کیلومتری شمال بیرجند است.
