گروه استان‌ها: استان گیلان را بیشتر با دریا و طبیعت زیبا و محصولات کشاورزی متنوعی که در آن تولید می‌شود، می‌شناسند. این استان به دلیل بهره مندی از بارش‌های فراوان، رودخانه‌های زیاد و خاک حاصلخیز یکی از قطب‌های کشاورزی کشور محسوب می‌شود.
بخش کشاورزی ۴۷ درصد اشتغال استان گیلان را به خود اختصاص داده که این میزان ۲۲ درصد بالاتر از میانگین کشوری است. حدود ۳۰ درصد از کل مساحت استان را اراضی کشاورزی تشکیل داده‌اند. از محصولات عمده زراعی گیلان می‌توان برنج با سطح زیر کشت ۷۶.۸ درصد، حبوبات با سطح ۶.۸ درصد، گندم و جو با سطح ۸.۶ درصد، نباتات علوفه‌ای با سطحی حدود ۵ درصد، سبزی و صیفی با سطح ۴.۸ درصد و دانه‌های روغنی سطحی حدود ۱.۱ درصد را نام برد.
در سال‌های اخیر خرد شدن زمین‌های کشاورزی و پدیده شوم تغییر کاربری‌ها از مهم‌ترین چالش‌های بخش کشاورزی گیلان بوده که معیشت ۴۷ درصد از فعالان این حوزه را تهدید می‌کند.
ضرورت ساماندهی اراضی کشاورزی و جلوگیری از خرد شدن
«محمود هوشیار فرد» پژوهشگر و عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی گیلان در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به اینکه زمین از دیرباز برای انسان و رفع نیازهای او اهمیت داشته است، اظهار کرد: خرد اراضی کشاورزی نه پدیده جدید و نه خاص ایران است بلکه در نظام زمین داری اکثر کشورهای جهان دیده می‌شود.
وی با بیان اینکه عوامل متعددی مانند مالکیت‌های خصوصی، قانون ارث، تغییر کاربری‌های بی رویه، افزایش شهر نشینی و رهایی زمین از کشاورزی پایدار و مستمر باعث به وجود آمدن پدیده‌ای به نام خرد شدن اراضی شده است، افزود: کاهش بهره وری و افزایش هزینه‌های تولید ناشی از خرد اراضی زراعی و باغی یکی از موانع عمده دستیابی به توسعه پایدار کشاورزی است‌کاهش بهره وری و افزایش هزینه‌های تولید ناشی از خرد اراضی زراعی و باغی یکی از موانع عمده دستیابی به توسعه پایدار کشاورزی است.
پژوهشگر و عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی گیلان با اشاره به اینکه در حال حاضر بیش از ۸۰ درصد بهره برداران کشاورزی در این استان غالباً بهره برداران خرد و دهقانی هستند، تصریح کرد: میانگین سن بهره برداران بالای ۵۵ سال و اکثراً وارد سن کهن سالی شده‌اند.
وی با بیان اینکه تغییر کاربری اراضی کشاورزی در گیلان در اثر عوامل مختلفی از قبیل اقتصادی، اجتماعی، محیط زیستی و فنی که دارای روابط متقابل با یکدیگر هستند به وجود آمده است، تصریح کرد: سنتی بودن نظام‌های بهره برداری، ابتدایی بودن امکانات و شیوه‌های تولید کشاورزی در مناطق روستایی، پایین بودن بهره وری اراضی کشاورزی، فاصله قطعات زمین از منبع آب، قوانین و سیاست‌های کشاورزی نامناسب، نبود الگوی مناسب کشت و فقدان قدرت مالی کشاورزان برای خرید و یا معاوضه زمین مهم‌ترین عامل خرد اراضی کشاورزی در استان گیلان به شمار می‌روند.
هوشیار فرد با اشاره به اینکه در بسیاری از موارد کشاورزان خرده مالک نمی‌توانند از داشته‌های خود بهره وری لازم را داشته باشند، افزود: به همین دلیل وضعیت معیشت و اقتصاد کشاورزان توفیق مطلوب نیست.
وی در ادامه به یک راهکار برای ساماندهی و جلوگیری از خرد شدن اراضی کشاورزی استان گیلان اشاره و اضافه کرد: می‌توان زمین‌های پراکنده اطراف یک کشاورز را به او فروخت و انتقال زمین کشاورزی به وراث به صورت مشاع بدون مجوز قطعه قطعه کردن و انتقال زمین به فرزند ارشد برای حفظ یکپارچگی و تقسیم سود حاصله بین وراث انجام شود.
عدم بهبود وضعیت معیشتی کشاورزان خرده پا به موازات رشد کشاورزی
پژوهشگر حوزه کشاورزی با بیان اینکه هدف مسئولان بخش کشاورزی عمدتاً تحقق اهداف از پیش تعیین شده در خصوص تولید میزان خاصی از محصولات است، ادامه داد: به واحدهای بهره برداری خرد و دهقانی عمدتاً به عنوان عناصر منفعل نگریسته می‌شود و ارائه راهکارهای مناسب و همه جانبه برای مدیریت نیروی کار و توسعه کشاورزی استان تا حدود زیادی مغفول مانده است.
وی با اشاره به اینکه بخش عمده کشاورزان گیلان خرده مالک هستند، اضافه کرد: تأمین معیشت خانوارهای خرد و دهقانی باید دغدغه اصلی دستگاه اجرایی کشاورزی باشد. باید در اتخاذ راهبردهای توسعه کشاورزی نظام مند توجه خاصی نسبت به خرده مالکان داشت و نحوه توانمندسازی آنها را به خوبی تبیین کرد.
هوشیار فرد با بیان اینکه با توجه به بخش قابل توجهی از فقیران کشاورزان خرده مالک هستند، ادامه داد: راهبرد رشد کشاورزی در استان باید فقیرگرا و فقرزدا باشد. مسئولان و متولیان باید توجه داشته باشند نمی‌توان با رویکردهای تقلیل گرایانه، انتظار تحقق توسعه کشاورزی استان را داشت.
بهره مندی از دانش بومی کشاورزان در توسعه پایدار
وی با اشاره به اینکه سال‌ها است بخش کشاورزی شاهد نوآوری‌های اساسی و کاربردی نبوده است، اظهار کرد: با وجود ضایعات بالایی که در بخش کشاورزی وجود دارد، فناوری‌های مناسبی برای کاهش این ضایعات و حتی برای فرآوری آنها متناسب با نیاز بخش کشاورزی به اندازه لازم توسعه نیافته‌اند.
پژوهشگر حوزه کشاورزی با بیان اینکه تلاش‌هایی که طی ۱.۵ دهه اخیر انجام شده تحقیقات کاربردی اندکی در بخش کشاورزی وجود دارد که منجر به بهبود تولید و استفاده از فناوری‌های بومی متناسب با شرایط کشت شود، افزود:در بخش غیردولتی تشکل‌های پژوهشی چندانی وجود ندارد که به طور مداوم در خصوص مشکلات مختلف نظام‌های بهره برداری پژوهش کنند و دانش و فناوری مناسبی برای رفع آنها ارائه کند در بخش غیردولتی تشکل‌های پژوهشی چندانی وجود ندارد که به طور مداوم در خصوص مشکلات مختلف نظام‌های بهره برداری پژوهش کنند و دانش و فناوری مناسبی برای رفع آنها ارائه کند.
وی اضافه کرد: نظام تحقیق، توسعه و تشویق نوآوری‌های بومی می‌تواند علاوه بر تأثیر بر کشاورزی خرده مالکی در تحقیقات و فناوری کشور نیز نقش آفرینی کند.
هوشیار فرد با اشاره به اینکه ارتقای کشاورزی خرده مالکی در گرو سازماندهی کشاورزان و بهبود نظام‌های کشاورزی خرد و دهقانی است، اظهار کرد: نظام اجاره کاری (مزارعه) می‌تواند زمین کشاورزی را موقتاً از فرد ناکارآمد گرفته و بر اساس روش‌های بومی برای کشت و زرع در اختیار کشاورزان محلی و افراد کارآمد قرار دهد.
وی با بیان اینکه این نظام با مشکلاتی همانند شفاهی بودن قراردادها، فقدان ضابطه روشن برای تعریف تعامل اجاره کار و موجر و ساماندهی مؤثر آنها و عدم نظارت مناسب بر مبلغ اجاره مواجه است، ادامه داد: با نگاه دقیق‌تر نظام اجاره کاری بازده زمین را بین مالک و اجاره کار تقسیم می‌کند. نه مالک و نه اجاره کار هیچکدام مایل به سرمایه گذاری در زمین نیستند.
