پسته در زبان‌های یونانی، لاتین، اروپایی، عربی، ترکی، روسی، ژاپنی و دیگر زبان‌ها از نام ایرانی آن گرفته شده است. نام درخت این محصول در زبان پارسی “پیستاکو” بوده است که به تدریج و در گذر ایام تغییر یافته و به پسته تبدیل شده است.
پیدایش پسته در ایران به چهار تا پنج هزار سال پیش بازمی‌گردد که خاستگاه اولیه این گونه باغی را به دوره هخامنشی و نواحی خراسان نسبت داده‌اند و باغهای پسته در ایران نیز از همان زمان ایجاد شده‌اند.
پسته دارای ۷۵ جنس و ۶۰۰ گونه است و براساس آمارهای به دست آمده از میان کشورهای مختلف تولیدکننده پسته، تنها محصولات هفت کشور جنبه تجاری دارند و از کل ۴۰۰ هزار تن پسته تولیدی در جهان قبل از کرونا، ایران با دارا بودن حدود ۵۷ درصد تولید مقام نخست، آمریکا با ۱۷ درصد رتبه دوم و ترکیه با ۱۳ درصد در مقام سوم قرار داشته است.
انواع پسته ایرانی براساس پیشینه تاریخی و منطقه تولید به نام همان محل نامگذاری شده‌اند که پسته “دامغانی، قزوینی، راوری، سبزواری و قمی” از آن جمله هستند. علاوه بر موارد ذکر شده پسته براساس شکل نیز تقسیم بندی‌هایی دارد و ارقامی نظیر “بادامی، فندقی، کله قوچی، سفید پسته، سبز پسته، خنجری” و… را می‌توان از آن جمله دانست.
پسته دارای ۷۵ جنس و ۶۰۰ گونه است و براساس آمارهای به دست آمده از میان کشورهای مختلف تولیدکننده پسته، تنها محصولات هفت کشور جنبه تجاری دارنددر این میان خراسان رضوی یکی از استانهای مهم در تولید پسته است که محصول تولیدی این خطه به دلیل طعم و مزه ناشی از آب و هوای منطقه، دارای کیفیت بالایی است که با توجه به طعم لذیذ و دلچسبش در میان کشورهای آسیای میانه، کشورهای عربی، پاکستان و افغانستان محبوبیت بسیاری دارد.
پسته و ارزش بالای صادراتی
در عصر حاضر توسعه پایدار بخش کشاورزی یکی از ضروریات سرزمینی به شمار می‌آید و در راستای حصول به این هدف و با توجه به برنامه های دولت در سال “مهار تورم و رشد تولید” توجه به ارتقای بهره وری و رشد تولید محصولات با مزیت صادراتی از اهمیت بسزایی برخوردار است.
بر این اساس پسته به عنوان ارزآورترین محصول صادراتی استان خراسان رضوی و کشور ایران همراه با ایجاد اشتغال، ارزش افزوده و سایر جنبه‌های اقتصادی اهمیت ویژه‌ای می تواند داشته باشد.
پسته که از آن با نام “طلای سبز” نیز یاد می‌شود در سالهای اخیر همواره با چالشها و فراز و فرودهای زیادی روبرو بوده است که بخشی از آن به تاثیر از نوسانات جوی ، شرایط اقلیمی و بخشی دیگر هم به شرایط مدیریتی در باغ ها و چگونگی مواجهه دولت با مسائل مربوط به صنعت پسته باز می‌گردد.
در همین حال بیرون از مرزهای کشور هم، پسته ایران رقبای قدرتمندی پیدا کرده است به طوری که بعد از یک قرن تولید تجاری پسته، جایگاه نخست تولید این محصول در دنیا را از دست داده ایم.
کارشناسان بر این اعتقادند که با توجه به وضعیت باغهای موجود، برنامه‌های توسعه و نحوه مدیریت کشورهای رقیب در تولید پسته و با نگاه به مشکلات جدی کشور در فرآیند تولید، فرآوری، بازاریابی و صادرات این محصول از جمله محدودیت منابع آب، نبود برنامه مدون و انجام پذیر برای مدیریت زیرساخت های موجود و خرده مالکی، که به واسطه قانون ارث هر روز بر دامنه آن افزوده می‌شود، توسعه کشت این محصول را مشکل کرده است.
به باور آنان عدم تطابق باقیمانده سموم و میزان آفلاتوکسین با استانداردهای بین المللی، ناهماهنگی و اختلال در زنجیره صادرات شامل کشاورز، تاجران محلی، صادر کننده و خریدار خارجی، موانعی همچون تحریم ها، شرایط تعهد ارزی صادر کنندگان، برون سپاری ارزی، بی ثباتی اقتصادی، نبود نقدینگی کافی نزد صادرکنندگان با توجه به زمان برگشت ارز محصول فروخته شده و غیره همگی بر تولید اثر گذارده و امکان جهش تولید را از ذهن دور می‌کند.
این در حالی است که با برنامه ریزی و تصمیم‌سازی‌های قانونی و هدفمند برای حل مشکلات مذکور و ده‌ها مشکل ناگفته دیگر و افزایش بهره وری، ایران قادر به باز پس‌گیری جایگاه خود به عنوان تولید کننده نخست پسته دنیا خواهد بود.
ناگفته نماند علاوه بر همه مشکلاتی که طرح شد، آنچه که از سوی دیگر پسته ایران را تهدید می‌کند موضوع قیمت تمام شده محصول تولیدی است؛ امروز حداکثر قیمت تمام شده برای پسته در آمریکا کمتر از دوسوم قیمت آن در ایران ایران است که عملا رقابت را برای تولیدکنندگان ایرانی سخت و چالش را بزرگ تر می‌کند.
باید بدانیم که اگر تاکنون بخشی از بازارهای صادراتی خود را حفظ کرده ایم مرهون محبوبیت، کیفیت طعم و مزه پسته ایرانی است اما با توجه به پیشی گرفتن تولید از تقاضای پسته که سالانه در حال افزایش است، دیر یا زود شاهد افت قیمت پسته و از دست رفتن بازارهای صادراتی کنونی خواهیم بود که اگر برای حل مشکلات مطروحه در راستای افزایش بهره وری در واحد سطح و کاهش قیمت تمام شده چاره‌اندیشی نشود در آینده ای نه چندان دور باید شاهد غیراقتصادی شدن تولید پسته و از بین رفتن سرمایه ای باشیم که قرار بوده برای نسل آینده به یادگار بگذاریم.
در صورت حمایت دولت و تخصیص ارز حاصل از صادرات پسته برای توسعه و استفاده از فناوری های جدید تولید داخلی و خارجی مورد نیاز بخش کشاورزی همراه با تامین بهترین نهاده‌های کشاورزی، می توان شاهد پایداری این بخش کشاورزی بود.
رشد ۵۰ درصدی کشت پسته در دهه اخیر
مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: در ۱۰ سال اخیر با اقبال باغداران به کاشت پسته، شاهد افزایش ۵۰ تا ۶۰ درصدی سطح زیر کشت این محصول صادراتی در استان بوده‌ایم.
احمد نادری افزود: در سالیان اخیر تولید محصولات کم‌آب‌طلب به دلیل محدودیت منابع آبی استان و سیاست های الگوی کشت و از طرفی درآمدزایی بالا نسبت به دیگر محصولات زراعی و باغی با استقبال فراوان بهره برداران بخش کشاورزی مواجه شده است.
وی ادامه داد: افزایش ۵۰ تا ۶۰ درصدی سطح زیر کشت پسته در دهه اخیر نشان دهنده گرایش تولید در بخش کشاورزی استان به سمت محصولات کم آب طلب و ارزآور است.
مدیر امور باغبانی جهاد کشاورزی خراسان رضوی با اشاره به اینکه کیفیت و کمیت محصول در واحد سطح و بهره وری مصرف آب از مهمترین اولویت های جهاد کشاورزی است، اظهار کرد: در حال حاضر این استان با ۲۵ درصد سطح زیر کشت و ۲۳ درصد تولید پسته کشور پس از استان کرمان جایگاه دوم را به خود اختصاص داده است.
افزایش ۵۰ تا ۶۰ درصدی سطح زیر کشت این محصول طی دهه اخیر نشاندهنده گرایش تولید در بخش کشاورزی استان به سمت محصولات کم آب طلب و ارز آور نظیر پسته است.وی گفت: هم اکنون سطح زیر کشت این محصول در استان ۱۳۰ هزار هکتار و متوسط تولید سالانه آن ۶۵ هزار تن پسته خشک است.
نادری افزود: از کل سطح زیر کشت باغ های پسته استان ۷۰ درصد، معادل ۹۱ هزار هکتار بارور و ۳۰ درصد، معادل ۳۹ هزار هکتار غیربارور ست.
وی با اشاره به اینکه در حال حاضر برداشت محصول پسته در این استان در نیمه راه است، بیان کرد: در سال جاری نیز با وجود خشکسالی، کم بارشی و تنش های ناشی از قطع مکرر برق چاه‌های کشاورزی، پیش بینی می کنیم از سطح ۹۱ هزار هکتار باغ های بارور پسته استان حدود ۶۰ هزارتن محصول برداشت شود.
وی گفت: کشت و تولید پسته در ۲۹ شهرستان استان انجام می‌شود و شهرستان‌های “مه‌ولات، خوشاب، بردسکن، رشتخوار و گناباد” به ترتیب رتبه های اول تا پنجم سطح زیر کشت این محصول را دارند.
مدیر امور باغبانی جهاد کشاورزی استان اظهار کرد: توسعه کشت پسته در خراسان رضوی به خصوص در شهرستان‌های “بجستان، سبزوار، خلیل آباد، تربت حیدریه، تربت جام، تایباد و مشهد نیز رو به گسترش است.
نادری، مهمترین ارقام تجاری و تولیدی پسته در استان خراسان رضوی را شامل گونه های “فندقی، کله قوچی، احمداقایی، اکبری و بادامی سفید” عنوان کرد.
درآمدزایی، ارزآوری و اشتغالزایی سه مزیت پسته
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: از مزایای تولید پسته می توان به درآمدزایی و ارز آوری بالای آن اشاره کرد به طوری که ارزش صادراتی محصول پسته تولیدی استان سالانه بیش از ۴۵۰ میلیون دلار است.
غلامحسین ساربان افزود: اشتغال زایی بالای این محصول نسبت به دیگر محصولات از دیگر مزایای تولید پسته است و هم اکنون بیش از ۶۰ هزار خانوار در استان در زمینه تولید، فرآوری، تجارت و صادرات این محصول فعالیت دارند.
در حال حاضر بیش از ۲۰۰ واحد فرآوری پسته با ظرفیت بیش از ۲۵۰ هزارتن پسته “تر” در ۱۵ شهرستان پسته خیز استان مشغول به فعالیت است.وی بیان کرد: وجود باغ های مکانیزه، تک پایه، تنوع ارقام و توانایی تولید محصول سالم و ارگانیک و بالاترین عملکرد باغهای پسته کشور، زودرس بودن برخی از ارقام و مصرف تازه خوری آن باعث شده است که هرساله حدود پنج تا ۱۰ درصد از پسته استان به صورت “تر” به دیگر استانهای کشور و حتی به کشورهای حوزه خلیج فارس صادر شود.
ساربان با اشاره به اینکه وجود ترمینال‌های ضبط و فرآوری پسته به صورت مکانیزه و نیمه مکانیزه از مهمترین مزیت‌های محصول پسته تولیدی استان است، گفت: هم اکنون بیش از ۲۰۰ واحد فرآوری پسته با ظرفیت بیش از ۲۵۰ هزار تن پسته تر در ۱۵ شهرستان پسته خیز استان مشغول به فعالیت است.
پایین بودن میانگین عملکرد، تهدیدی جدی برای پسته
معاون جهاد کشاورزی خراسان رضوی بیان کرد: آنچه در شرایط کنونی صنعت پسته این استان و کشور را تهدید می‌کند، پایین بودن میانگین عملکرد در واحد سطح و بالا رفتن قیمت تمام شده آن نسبت به رقبا است که رفع مشکل مذکور نیازمند برنامه‌ریزی و اتخاذ سیاست های حمایتی و حاکمیتی است.
ساربان ادامه داد: در این راستا، برنامه های مدیریت باغبانی شامل تکثیر و بیوتکنولوژی، مکانیزاسیون، گرده‌افشانی، گلدهی، میوه‌دهی و هرس و توجه به منابع ژنتیکی شامل خصوصیات ارقام و ویژگی های پایه‌ها در دستور کار است.
وی افزود: تنش‌های زیستی شامل آفات و بیماری‌ها، کنترل بیولوژیک، علف‌های هرز و تنش‌های غیر زیستی مانند خشکی و شوری و تنش‌های دمایی، تغذیه و آبیاری در بخش کودهای زیستی و غیرزیستی، مدیریت و سیستم‌های آبیاری از دیگر عرصه هایی است که باید مورد توجه باشد.
وی بیان کرد: در زمینه برداشت پسته و مراحل پس از برداشت شامل فراوری، بسته‌بندی و صنایع تبدیلی، انبارداری نیز برنامه ریزی و توجهات خاصی داریم.
