هر چند کارشناسان کشاورزی حذف تیلر را با توجه به پیشرفت تکنولوژی و ورود ماشین های جدیدتر امری اجتناب ناپذیر می دانند، اما به کارگیری تراکتورهای سنگین وزن با هدف ماندگاری بیشتر آب به سبب سفت و سخت شدن لایه های زیرین خاک نتایجش زیانبارش را اشکار کرد و شالیکاران متقاعد شده اند که این نوع تراکتورها بیشترین آسیب را به خاک اراضی شالیزاری وارد می کنند.
شخم و شیار و آب تخت کردن نخستین مرحله برنجکاری است که به آب زیادی نیاز دارد تا فرایند باتلاقی شدن زمین برای نشا کاری فراهم شود. به کارگیری گسترده تراکتور از پنج سال پیش به عنوان یک فعالیت مکانیزه ،کشت و کار را برای تولید این محصول استراتژیک بسیار آسان کرد و در واقع یکی از مشقت بار ترین مرحله برنجکاری را از بین برد ، اما مهم ترین دلیل استفاده از تراکتور برای شخم و شیار و آب تخت کردن این ذهنیت نادرست ناشی از خشکسالی بود که سنگینی وزن تراکتور می تواند به سفت کردن خاک زیرین کمک و ماندگاری آب داخل شالیزاری را بیشتر کند.
بررسی تاریخی از فرایند برنجکاری نشان می دهد که تیلر، نخستین ماشین کشاورزی برای اراضی شالیزاری در مازندران بود. این ماشین کوچک و سبک اوایل دهه ۵۰ با سلام و صلوات پا به شالیزارهای استان گذاشت و در کمتر از یک دهه برای همیشه پرونده گاو و گاوآهن را بست تا تصویر گاوهای بسته به خیش و مردان همراه به نوستالوژی چندین نسل تبدیل شود.
از آن جایی که موقعیت زمین های شالیزاری در مناطق مختلف مازندران یعنی از غرب تا شرق به لحاظ بافت خاک و چگونگی باتلاقی شدن زمین متفاوت است ، استفاده از ماشین آلات کشاورزی به نسبت وضعیت خاک هر منطقه نیز فرق می کند. مثلا استفاده از تراکتور در زمین های منطقه شرق مازندران از بخش شرقی شهرستان ساری گرفته تا میاندرود ، نکا ،بهشهر و گلوگاه که حدود ۵۴ هزار هکتار زمین شالیزاری را در بر می گیرد ، به دلایل مختلف بویژه پایین بودن سطح آب ، میزان بارش کم ، رودخانه های کمتر و تنوع نوع کشت زراعی از جمله پنبه ، گندم و کلزا بیشتر از تیلر بود ، اما وضعیت در شالیزارهای دشت ۱۱۰ هزار هکتاری حوزه آبریز هراز که شهرستان های آمل ، بابل ، فریدونکنار ، محمودآباد و بابلسر را در بر می گیرد متفاوت بود. در این منطقه به دلیل بالا بودن سطح آب زیرزمینی و ماندابی شدن ، زمین ها بیش از حد باتلاقی می شوند و به همین دلیل استفاده از تراکتور سبب از بین رفتن بافت و ساختار خاک می شود.
ذکر این نکته نیز مهم است که اگرچه در یک دهه اخیر برنجکاری با هدف کشت دوم به لحاظ زمانی تا حدود ۴۰ روز به جلو افتاده است و کشاورزان از فرصت فراوانی آب ناشی از بارندگی های زمستانی و روان آب ها رودخانه ها استفاده و براحتی شالیزارها را آب تخت می کنند ، اما طبق اظهارات کارشناسان کشاورزی ، ورود تراکتور سنگین وزن و حتی تراکتور های با وزن بیشتر از تیلر به خاک و لایه های آن بشدت آسیب زده و مانع رشد ریشه گیاه برنج و خروج و دفع سموم می شود.
بررسی ها نشان می دهد برای شخم و شیار با تیلر را می توان با کمترین میزان آب در مقایسه با تراکتور انجام داد ، به همین دلیل تا زمانی که تیلر در شالیزارها کاربرد داشت ، شخم و شیار ،آب تخت کردن و خزانه گیری اراضی شالیزاری مازندران از اواخر فروردین ماه آغاز می شد و به طور معمول در اواخر خرداد به مرحله نشاء می رسید ، اما از حدود یک دهه پیش با تغییرات اقلیمی، گسترش کشت دوباره، خزانه گیری با پوشش پلاستیک و دسترسی آسانتر به تراکتور، شخم و شیارها به روزهای سرد و یخبندان زمستان رسید تا بهانه کافی برای حذف تیلر فراهم شود.
کار کردن با تیلر نیازمند این است که کشاورز یا صاحب تیلر پابرهنه تا بالاتر از زانو وارد آب شود. آب سرد شالیزاری در زمستان برای کسی که کار شخم و شیار و آب تخت را انجام می دهد بسیار طاقت فرسا است.پوشیدن چکمه یا هر پاپوش دیگر هم به سخت تر شدن کار می انجامد و بهروری را کاهش می دهد. شاید یک دلیل این که استفاده از تراکتور خیلی سریع در شالیزارهای مازندران فراگیر شده ، همین سختی و طاقت فرسایی کشت و کار با تیلر بود بویژه این که نسل کشاورزان مازندران پیر شده است و جوانان هم تن به چنین کارهای طاقت فرسایی نمی دادند.
مهربانی تراکتور با علف‌های هرز
آمارهای رسمی امور فناوری‌های مکانیزه سازمان جهاد کشاورزی نشان می دهد که از سال ۱۳۹۰ به بعد ورود تراکتور به جای تیلر به زمین های شالیزاری مازندران هر سال بیشتر شد و طی چهار سال گذشته به اوج رسید و می توان گفت که نسل تیلر در شالیزارهای استان بویژه مناطق غربی و مرکزی منقرض شد. البته در این مدت هر ساله بر جولان تراکتور های سبک وزن در این اراضی اضافه شد ،اما امسال کشاورزان حوزه آب ریز هراز به این نتیجه رسیده اند که تیلر بهترین ماشین برای شخم شیار زمین های باتلاقی است.
اگرچه همزمان با استقبال شالیکاران طی چهار سال گذشته در به کار گیری تراکتور ، شورای کشاورزی مازندران طی مصوبه ای ورود تراکتورهای سنگین وزن با ۷۵ قوه اسب به زمین های شالیزاری را ممنوع کرده بود ، اما این مصوبه در عمل مورد بی توجهی کشاورزان قرار گرفت. اکنون ظاهرا کشاورزان خودشان متوجه آسیب های ناشی از ورود تراکتورهای سنگین وزن شده اند و به همین دلیل هم به استفاده از تیلر روی آورده اند.
علاوه بر مشاهدات عینی خبرنگار ایرنا ، کارشناسان زراعت جهاد کشاورزی مازندران هم بازگشت تیلر به اراضی شالیزاری را تایید می کنند و علت آن را هم خسران ناشی از به کارگیری تراکتورهای سنگین وزن در سال های گذشته می دانند.
تیلرهایی که در اراضی شالیزاری مازندران به کار گرفته می شدند و حالا هم بازگشته اند ، نه تنها بین چهار و نیم تا هفت و نیم قوه اسب قدرت و سنگینی دارند ، بلکه برای شخم و شیار دارای چرخ های مخصوصی زمین های باتلاقی هستند که وزن بسیار سبکی دارد و به همین دلیل نه وزن و نه چرخ تیلر هیچ کدام به بافت خاک آسیب نمی رساند.
موضوع دیگری که می توان به اهمیت استفاده از تیلر در شخم وشیار و آب تخت کردن شالیزاری اشاره کرد ، از بین بردن بهتر علف های هرز است . این علف ها هنگام شخم و شیار با تراکتور که تیغه های برنده ای دارد ، تکه تکه شده و در سطح وسیعی از زمین پراکنده می شود و دوباره رشد می کند ، اما با استفاده از تیلر علف های هرز به راحتی زیر چرخ های استاندارد و سبک آن در عمق مناسب زیر زمین دفن می شود و از بین می رود.
باتلاق‌تر شدن شالیزارها
یکی از شالیکاران روستای « تجنک « از بخش لاله آباد شهرستان بابل که امسال به جای تراکتور از تیلر برای شخم و شیار زمینش استفاده می کند ، با اظهار این که تیلر کشاورزی بهترین ماشین برای شخم و شیار اراضی کشاورزی است ، گفت: تیلر مناسب ترین ماشین کشاورزی برای عملیات شخم و شیار و آب تخت کردن زمین در منطقه ما است.
حسن کفشگر در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود : زمین های منطقه ما باتلاقی هستند و به کارگیری تراکتور حتی تراکتور های سبک وزنی که اکنون در بازار وجود دارد یا برخی از کشاورزان استفاده می کنند ، اشتباه محض است چون زمین را تخریب می کند.
وی با اظهار این که کشاورزان منطقه به این نتیجه رسیده اند که باید از تیلر برای شخم و شیار و آب تخت کردن استفاده کنند ، گفت : چرا که متوجه ناهموار شدن زمین ، از بین رفتن ساختار خاک و حتی کاهش محصول شده اند.
این کشاورز بابلی توضیح داد: در سه سالی که از تراکتور استفاده کردیم ، شرایط باتلاقی شدن زمین چندین برابر شد به طوری که اکنون نمی توانیم از دستگاه نشا کار برای نشاء استفاده کنیم، از طرفی هم کار برای کارگران برای نشاء سخت شده چون بیشتر از قبل و تا بالای زانو در باتلاق فرو می روند. این وضعیت هم سبب شده تا خیلی زود خسته شوند و سرعت کارشان کم شود و در مقابل دستمزد بیشتری طلب می کنند.
وی در پاسخ به این سووال که چرا شالیکاران منطقه چند سال پیش یکباره تیلر را از شالیزاری حذف کردند ، توضیح داد: در سال های اخیر به دلیل کمبود آب و پایین رفتن آب های زیرزمینی ، کشاورزان با هدف افزایش ماندگاری آب در زمین از تراکتور های سنگین وزن استفاده کردند. نتیجه ای را هم که می خواستند ، گرفتند چون پس از شخم وشیار با تراکتور آب در زمین ماندگاری بیشتری داشت و کشاورزان دیگر نگران کمبود آب نبودند و به همین دلیل هم وقتی یک نفر از این کار در یک روستا یا یک منطقه نتیجه گرفت ، بقیه کشاورزان هم تشویق شدند همین کار را بکنند و چنین هم شد و خیلی زود با تیلر خداحافظی کردند و شالیزارها زیر چرخ تراکتور قرار گرفت.
این شالیکار مازندرانی با اظهار این که کشاورزان از تبعات به کارگیری تراکتور آگاهی نداشتند و اصولا هم به توصیه های کارشناسان چندان توجهی نمی کنند مگر این که خودشان به صورت تجربی به نتیجه برسند ، گفت : دو سه سالی طول کشید تا کشاورزان متوجه شوند علاوه بر هزینه بالای دستمزد شخم و شیار با تراکتور ، خاک زمین شالیزاری هم دچار شکنندگی خاصی می شود و ریشه نشاء شالی هنگام رشد سر زنده نیست و در زمان برداشت هم پوسیدگی ساقه ها بسیار زیاد است. اینها را تا کشور با چشم خودش در زمینش نمی دید ، مجاب نمی شد که دیگر از تراکتور استفاده نکند چون به هر حال کار کردن با تراکتور راحت تر است و سختی های کار با تیلر را بخصوص در فصل زمستان با آب سرد داخل شالیزاری، ندارد.
کفشگر افزود : البته مشکلات دیگری هم ظاهرا در استفاده از تراکتور وجود دارد که کارشناسان به آن اشاره می کنند و ما هم می پذیریم . طبق اظهارات کارشناسان کشاورزی وقتی خاک زیرین زمین شالیزاری بیش از اندازه بر اثر ورود تراکتورهای سنگین وزن سفت شود ، سموم و کود شیمایی بیش از اندازه روی ریشه گیاه می ماند و در نتیجه سبب پوسیدگی ساقه می شود.
وی توضیح داد: یکی دیگر از پیامدهای به کار گیری تراکتور در شالیزارهای این منطقه ، مشکلات کشت دوم است به این معنا که شرایط رشد گیاه در کشت دوم بسیار ضعیف و در نتیجه با برداشت محصول اندکی مواجه می شویم. از طرفی وضعیت وجود علف های هرز به خصوص علف «بندواش» که در زبان محلی مازندرانی به «سگ واش» معروف است بر اثر پراکندگی ناشی از دیسک خوردن زمین با تراکتور ، هزینه های وجین و مصرف علف کش ها را دو برابر کرده است.
این کشاورز بابلی با بیان این که امسال بیشتر کشاورزان منطقه از تیلر برای شخم و شیار استفاده می کنند ، گفت: علاوه بر هزنیه کمتر ، با کمترین مقدار آب می توانیم شخم و شیار را بر خلاف تراکتور انجام می دهیم. مشکلات گسترش علف های هرز و همچنین عمیق شدن زمین ها نیز به حداقل می رسد.
ناسازگاری ریشه برنج با شخم عمیق
یک کارشناس ارشد خاک و آبیاری تحقیقات کشاورزی مازندران هم گفت :برنج گیاهی با ریشه سطحی است و نیاز به شخم عمیق ندارد به همین دلیل با ورود تراکتورهای سنگین وزن شخم و شیار زمین های شالیزاری به صورت عمیق صورت می گیرد.
دکتر علی اسدی افزود : در یک دهه اخیر با گسترش و ترویج دانش کشاورزی و به کارگیری آن در بین کشاورزان ، وضعیت حاصلخیزی خاک مازندران مطلوب تر شده است و در حال حاضر نقشه حفاظت از حاصلخیزی خاک استان وجود دارد، ولی از آن بهره گرفته نمی شود و یکی از کارهایی که به این نقشه آسیب می زند، شخم و شیار شالیزارها با تراکتورهای معمولی است.
وی ادامه داد: هر چند این سال ها مصرف سموم و کودهای کشاورزی کاهش و استفاده از آبیاری قطره ای گسترش یافته است ، اما برای حفاظت از خاک باید به تمام موارد از جمله ورود ماشین آلات کشاورزی بر اساس درصد رطوبت خاک توجه کرد.
اسدی با توضیح این نکته که خاک خوب آب را در خود نگه می دارد و امکان اجرای عملیات آبخیزداری را فراهم می کند، گفت : شالیکاران به منظور حفظ خاک و بهره وری از آب از به کار گیری تراکتورهای سنگین وزن خودداری کنند.
مدیر زراعت جهاد کشاورزی مازندران هم یکی از دلایلی را که شالیکاران مناطق غرب و مرکزی به استفاده بی رویه هر نوع تراکتور طی چهار سال گذشته روی آورده بودند ، کمبود آب و نفوذ خشکسالی طی این مدت برشمرد و گفت : اگرچه شخم و شیار و آب تخت کردن زمین های شالیزاری با تراکتورهای سنگین وزن سبب سفت شدن لایه های زیرین خاک و در نتیجه مانع نفوذ آب می شود و مدت زمان ماندگاری آب در داخل مزرعه به مراتب بیشتر می شود، اما کشاورزان به آسیب های ساختار خاک ، صدمه خوردن به ریشه گیاه و دفع نشدن سموم بی توجه بودند.
خلیل حقیقی افزود : اگر چه مصوبه عدم ورود تراکتور های سنگین وزن به داخل شالیزارها وجود دارد و از طرفی هر ساله شاهد افزایش تعدا تراکتورهای سبک وزن هستیم ،ولی به هر حال به نظر می رسد شالیکاران به اهمیت استفاده از تراکتورهای سبک وزن و متناسب با وضعیت رطوبت خاک ، باتلاقی بودن زمین پی برده و امسال شاهد افزایش استفاده از تیلر برای شخم شیار و آب تخت کردن هستیم.
وی با بیان این که در حال حاضر تا ۸۰ درصد شالیزارهای مازندران شخم وشیار شده است و این اقدام بموقع با هدف استفاده بهینه از هرز آب ها و مهم تر از آن مبارزه با آفات بهترین وضعیت برنجکاری است، گفت : اکنون شالیکاران فارغ از هرگونه سختی شخم و شیار به کشاورزی فنی که از سوی کارشناسان ترویجی جهاد مطرح می شود توجه می کنند و از طرفی خود کشاورزان به آسیب های به کار گیری تراکتورهای سنگین وزن پی برده و تصمیم عاقلانه ای می گیرند. نمونه بارز آن بازگشت دوباره تیلر به شالیزارها است.
حقیقی افزود : از آن جایی که معمولا شخم و شیار درچهار مرحله صورت می گیرد ، استفاده از تیلر در دو مرحله آخر به خصوص آب تخت کردن بار دیگر بین شالیکاران رواج پیدا کرده است.
افزایش جذابیت تیلر در کمبود تراکتورهای سبک وزن
رییس اداره امور فناوری های مکانیزه کشاورزی جهاد کشاورزی با بیان این که درحال حاضر از حدود ۲۱ هزار دستگاه تراکتوری که در استان وجود دارد کمتر از ۳۰ درصد آن سبک وزن هستند، گفت: از آن جایی که شرکت تولیدی تراکتور در تبریز نسبت به تولید تراکتورهای سبک وزن کمتر رغبت نشان می دهد و واردات این نوع تراکتورها هم بسیار گران تر از نوع داخلی تمام می شود ، به رغم تقاضای بالا اما با کمبود عرضه این نوع تراکتوری سبک وزن مواجه هستیم.
بهمن نادری ضمن تایید روی آوردن برنجکاران به تیلرهای کشاورزی طی سال جاری افزود: امسال ۳۸۷ دستگا تیلر کشاورزی با تسیهلات حدود ۱۳میلیارد تومان ارزان قیمت بین کشاورزان استان توزیع شده است.
وی با بیان این که تیلرهای کشاورزی به عنوان ماشین آلات بسیار سبک اما با امکانات پیشرفته تر وارد بازار شده است، ادامه داد: بسیاری از این تیلرهای جدید امکان بستن دنباله بندهایی را دارند که که در شخم شیار و آب تخت کردن شالیزارها ، نظر کشاورزان را تامین می کنند.
نادری به استقبال کشاورزان و حمایت دولت که سبب افزایش ضریب مکانیزاسیون در کشاورزی مازندران شد اشاره کرد و بیان داشت: ضریب مکانیزاسیون کشاورزی مازندران از ۱.۶۲ اسب بخار در هکتار سال ۹۲ اکنون به حدود ۳.۳۳ اسب بخار در هکتار رسیده است .
وی افزود : طیق آمار رسمی استفاده از ماشین آلات شامل تراکتور ، کمباین ، دستگاه نشاکار و دنباله بندها در کشاورزی زراعی بویژه برنج ، گندم ، کلزا ، جو چندین برابر شده است . به عبارتی با استفاده از تسهیلات ارزان قیمت ، شمار ورود تراکتور به کشاورزی استان نسبت به سال ۹۲ اکنون ۱۳۵ درصد ، دستگاه نشاکار ۲۶۰ درصد و کمباین ۴۲۶ درصد افزایش داشته است.
بنا بر آمار اداره امور فناوری های مکانیزه سازمان جهادکشاورزی مازندران مجموعه اقدامات انجام شده در بخش کشاورزی از جمله توسعه مکانیزاسیون و به کارگیری فناوری های نوین و تغییر الگوی شخم وشیار سبب شده است تا تولیدات محصولات زراعی استان از ۲ میلیون و ۲۸۰ هزار و ۸۶ تن سال ۹۲ اکنون به ۲ میلیون و ۹۶۴ هزار و ۱۶۵ تن برسد.
برنجکاری یکی از مهم ترین فعالیت کشاورزی در مازندران و منبع مهم درآمد مردمان این استان است. مازندران با تولید بیش از یک میلیون تن برنج سفید ، ۴۲ درصد نیاز کشور را تامین می کند.
در حال حاضر طبق آمار رسمی مدیریت زراعت جهاد کشاورزی مازندران کشاورزان سخت مشغول شخم و شیار و آماده سازی زمین های شالیکاری برای کشت کار سال آینده هستند.
