ایران دارای اقلیم خشک و نیمه خشک است طبق گزارش مرکز ملی خشکسالی، میانگین بارش سالانه کشور طی سال زراعی ۱۴۰۲-۱۴۰۳ کمتر از ۲۵۲ میلیمتر بوده است؛ رقمی که در برخی استان ها مانند یزد، کرمان، سیستان و بلوچستان بخش هایی از خراسان جنوبی به حدود ۱۰۰ میلیمتر می رسد.
برنج یکی از مهم‌ترین اقلام غذایی جهان است که نیمی از جمعیت جهان به عنوان یک غذای اصلی به آن وابسته هستند و ایران از این موضوع مستثنی نیست بنابراین طبق آخرین آمارها نیاز سالانه برنج کشور بیش از ۳.۵ میلیون تن محاسبه می شود که از این میزان حدود ۲.۵ میلیون تن محصول برنج در داخل کشور تولید و مابقی کسری به میزان یک میلیون تن سالانه از محل واردات تامین می شود.
برنج در حالی در بیش از ۱۹ استان کشور تولید می‌شود که پیش از این سهراب سهرابی مجری طرح برنج وزارت جهاد کشاورزی گفته بود، ۷۵ درصد تولید برنج کشور مربوط به استان های شمالی و بقیه برنج از سایر استان های کشور تولید می شود.
نکته مهم در تولید برنج در کشور، تامین آب مورد نیاز برای کشت آن است؛ طبق برآوردها برای تولید یک کیلوگرم برنج بین ۳ تا ۵ هزار لیتر آب نیاز است در حالی که بیشتر دشت‌های کشور با مشکل کم آبی و فرونشست به دلیل برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی دست و پنجه نرم می کنند و کشت محصولات آب بر به آینده محیط زیستی منطقه آسیب می زند.
در همین راستا در سال های اخیر برنامه الگوی کشت مهم‌ترین چالش حوزه کشاورزی بوده تا محصولات کشاورزی متناسب با توان آبی هر منطقه تولید شوند اما این برنامه در اجرا نتوانسته آنطور که باید به اهداف مورد نظر دست یابد به طوری که کارشناسان حوزه کشاورزی نابسامانی های موجود در مسیر تولید و بازار محصولات کشاورزی را ناشی از عدم اجرای الگوی کشت مناسب می دانند.
به گفته برخی مسئولان امر الگوی کشت نظامی تشویقی و هدایتگر است که بر اساس پارامترهای اقتصادی و کشش تقاضا عمل می کند. بر این اساس سیاست گذاران حوزه کشاورزی با تدوین الگوی کشت و ابلاغ آن به استان ها تلاش کردند با استفاده از مشوق ها کشاورزان را به سمت کشت های کم مصرف و سازگار با اقلیم سوق دهند.
اما برخلاف هدف گذاری وزارت جهادکشاورزی، آمارهای وزارت نیرو طی سالهای اخیر بیانگر آن است که با وجود کاهش محسوس میانگین بارندگی ها در مناطق مختلف کشور، سطح زیرکشت برنج در برخی استان ها همچون فارس، اصفهان، خوزستان، کرمان و حتی سیستان و بلوچستان نه تنها کاهش نیافت، بلکه در برخی مقاطع رشد نیز داشته است.
آنچه مسلم است مشوق های فعلی جذابیت لازم را برای کشاورزان ندارد، زیرا قیمت تمام شده برنج در برخی استان ها به دلیل استفاده از آب چاه های غیرمجاز پایین تر از سود حاصل از فروش برنج است.
در عین حال وزارت نیرو متولی تخصیص آب بخش کشاورزی است در همین راستا برخی کارشناسان معتقدند اگر وزارت نیرو به طور دقیق با ابزار هوشمند سهمیه آب بر مبنای الگوی کشت را اجرایی و برداشت های غیرمجاز را کنترل کند، بسیاری از کشت های نامتعارف به طور طبیعی حذف خواهند شد.
به نظر می رسد تا زمانی که سود اقتصادی کشت برنج در استان های کم آب، بیشتر از زیان بلندمدت زیست محیطی و خطر فرونشست زمین باشد، تشویق های غیر الزام آور کارساز نخواهد شد.
حال برخی کارشناسان بخش کشاورزی براین باورند که با ایجاد سامانه های هوشمند پایش سطح زیرکشت با استفاده از تصاویر ماهواره ای، تشدید کنترل بر برداشت های غیرمجاز آب و برخورد با حفر چاه های جدید بدون مجوز، ایجاد جذابیت اقتصادی برای کشت های جایگزین با تضمین خرید و تامین بازار فروش، اصلاح قوانین برای اعطای اختیار اجرایی بیشتر به وزارت جهاد کشاورزی در حوزه اجرای الگو، فرهنگ سازی و آموزش کشاورزان در راستای حفظ منابع و تضمین امنیت غذایی بلندمدت کشور منجر به کاهش تولید برنج در استان های غیرشمالی خواهد شد.
اکبر فتحی معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی وزارت جهادکشاورزی درباره آخرین وضعیت تولید برنج در استان‌های غیرشمالی گفت: الگوی کشت برنج باید براساس منابع آبی هر استان در سال ۱۴۰۴ رعایت شود و هیچ برنامه‌ای برای افزایش سطح زیرکشت برنج در استان‌های غیرشمالی کشور نداریم.
وی اظهار داشت: به دلیل محدودیت منابع آبی طی سالهای گذشته ممنوعیت کشت در بیشتر استان های کشور به جز استان های شمالی (گیلان، مازندران و گلستان) براساس الگوی کشت اعلام شده بود که اجرایی نشد و در برخی استان ها همچنان کشت برنج در حال انجام است.
وی با اشاره به اینکه بخش عمده ای از محصولات کشاورزی از جمله برنج در ایران به صورت آبی تولید می‌شود، تصریح کرد: با توجه به کاهش بارندگی ها و بحران کم آبی در سال جاری تمرکز ما گسترش بی رویه کشت نیست، بلکه افزایش بهره وری در واحد سطح است.
معاون برنامه ریزی و امور اقتصادی وزارت جهادکشاورزی گفت: اگر بخواهیم با توجه به منابع آبی موجود سطح زیرکشت را کاهش بدهیم باید بخش عمده برنج کشور از واردات تامین شود که این علاوه بر افزایش وابستگی، امنیت غذایی را با مخاطرات جدی روبرو می کند و در عین حال کاهش درآمد کشاورزان و حتی بیکاری این قشر را هم به دنبال خواهد داشت.
وی درباره عدم موفقیت فعلی این طرح افزود: وزارت جهادکشاورزی در طرح الگوی کشت تنها یک سیاست گذار با ابزار تشویقی است و ابزار اجرایی و قهری برای جلوگیری از کشت خارج از الگو در اختیار ندارد و تنها می‌تواند نهاده‌های یارانه‌ای مانند بذر، کود و سم را در اختیار کشاورزانی که الگوی کشت را رعایت می کنند، قرار دهد.
فتحی افزود: کشاورزانی که از الگوی کشت تبعیت نکنند، مشمول این مشوق ها نخواهند شد که این رویکرد براساس تکلیف قانونی طراحی شده و لازم الاجراست.
نقش وزارت نیرو در تخصیص هدفمند آب
معاون برنامه ریزی و امور اقتصادی وزارت جهادکشاورزی به نقش مهم وزارت نیرو در اجرای موفق الگوی کشت اشاره کرد و گفت: در طرح اجرای الگوی کشت، وزارت نیرو مسئول تخصیص آب براساس نیاز آبی هر محصول کشاورزی در استان ها است.
وی افزود: در واقع وزارت نیرو باید براساس الگوی اعلامی وزارت جهادکشاورزی میزان آب تخصیصی به کشاورزان را تنظیم کند که امیدواریم در سال جاری با هماهنگی بیشتر میان دستگاه های مسئول و اجرای دقیق الگوی کشت شاهد مدیریت بهینه منابع آبی و حفظ پایداری تولیدات کشاورزی باشیم.
