روستای ریکنده با ۲۲ هکتار سطح زیر کشت نیشکر، یکی از مراکز اصلی تولید شکر قرمز در این منطقه است؛ محصولی که تولید آن در این روستا بیش از نیم قرن قدمت دارد.
در قائمشهر، ۴۵ کارگاه فرآوری نیشکر فعال هستند که به تولید شکر سرخ و سایر محصولات مرتبط می‌پردازند.
زمان مناسب کاشت نیشکر در این منطقه از نیمه دوم مرداد تا اواخر مهرماه است و برداشت آن در فصل زمستان انجام می‌شود. این محصول با عملکرد حدود ۱٬۳۵۰ کیلوگرم در هر هکتار و قیمت متوسط ۱۵۰٬۰۰۰ ریال به ازای هر کیلوگرم، منبع درآمد قابل توجهی برای کشاورزان محسوب می‌شود.
با توجه به نیاز کم نیشکر به سموم شیمیایی و تولید محصولی سالم و ارگانیک، توسعه کشت این گیاه می‌تواند به بهبود اقتصاد محلی و اشتغالزایی در روستاها کمک شایانی کند.
صبح زود است و دشت‌های وسیع قائمشهر هنوز در خواب عمیقی به سر می‌برند. تنها صدای وزش ملایم نسیم در میان مزارع نیشکر می‌پیچد و صبحگاه را به شکلی دل‌انگیز به یادگار می‌گذارد. قطرات شبنم روی برگ‌های بلند و سبز نیشکر نشسته‌اند و در سکوت این دشت‌ها، کشاورزان منطقه به آرامی شروع به فعالیت می‌کنند. در حالی که خورشید هنوز از پشت کوه‌ها نمی‌درخشد، زحمت‌کشان این دیار به سرعت مشغول کار می‌شوند. صدای پمپ‌های آبیاری به گوش می‌رسد که همچون یک علامت، نوید آغاز یک روز پرکار را می‌دهند.
حسن رضایی، کشاورزی که چندین دهه است در این مزارع به کشت نیشکر مشغول است، به سرعت مشغول آماده‌سازی زمین‌هایش می‌شود. دستانش پر از ترک و پینه است و هر ترک نشان از سال‌ها تلاش و زحمت دارد. اما این بار در چهره‌اش نگاهی متفاوت به چشم می‌آید. نگاهی که بیشتر از هر چیز دلسردی و نگرانی را منتقل می‌کند. او با صدایی که از فشار سال‌های سخت کشاورزی کمی خسته به نظر می‌رسد، می‌گوید: «این‌جا، نیشکر تنها یک محصول کشاورزی نیست. این زمین‌ها و این گیاه، بخش مهمی از زندگی ماست. اما حالا همه چیز دچار تغییرات بزرگی شده است.»
او به زمین‌های نیشکرش اشاره می‌کند که به‌تازگی برداشت شده‌اند. زمین‌هایی که امروز می‌توانند بخشی از آرزوهای کشاورزان را برآورده کنند، اما در سال‌های اخیر به دلیل کمبود آب و تغییرات اقلیمی، شبیه به یک قمار بزرگ شده‌اند. «قبل از این، همه‌چیز برای کشت نیشکر مناسب بود. اما حالا، تغییرات زیادی پیش آمده. گاهی اوقات نمی‌دانیم با این نیشکرها چه کنیم. نمی‌دانیم برداشت خوبی خواهیم داشت یا نه.»
کشت و برداشت نیشکر: دشواری‌ها و امیدها
مزارع نیشکر در قائمشهر به دلیل شرایط آب و هوایی ویژه‌ای که دارند، یکی از منابع اصلی تولید شکر در شمال کشور هستند. در گذشته، کشاورزان منطقه با استفاده از روش‌های سنتی و منابع آبی که در دسترس داشتند، به‌خوبی توانستند از زمین‌های خود بهره‌برداری کنند. اما با گذشت زمان، مشکلات مختلفی مانند کاهش منابع آبی و تغییرات اقلیمی، کشاورزان را مجبور کرده است تا روش‌های جدیدی را برای مدیریت زمین‌ها و بهبود کیفیت محصول خود به کار گیرند.
رضایی یکی از کشاورزانی است که این چالش‌ها را به خوبی درک کرده و به گفته خود، همیشه تلاش کرده است تا با تغییرات همگام شود. اما با وجود این تلاش‌ها، هنوز هم احساس می‌کند که به نوعی گرفتار مشکلاتی شده که خارج از کنترل او هستند. «ما تمام تلاش خود را می‌کنیم. اما وقتی باران نمی‌بارد و آب کم می‌شود، چطور می‌توانیم از زمین‌های خشک، محصول خوبی برداشت کنیم؟»
در دل این مزارع، نیشکر با احتیاط و به‌صورت گام‌به‌گام برداشت می‌شود. کشاورزان با دقت فراوان، نیشکرها را از ریشه جدا کرده و به محل‌های فرآوری می‌فرستند. در این مرحله، نیشکرها به‌وسیله دستگاه‌های ویژه به شکر تبدیل می‌شوند. اما این تنها محصولی نیست که از نیشکر حاصل می‌شود.
حسن آقا ادامه می‌دهد: «ما از نیشکر شکر قرمز هم می‌گیریم. این شکر طبیعی است و در مناطق محلی طرفداران زیادی دارد. همچنین، کف نیشکر هم برای ما مهم است. بسیاری از کشاورزان این قسمت‌ها را دور می‌اندازند، اما ما از آن برای تهیه مربا و شربت استفاده می‌کنیم. هرچقدر از این گیاه بتوانیم بهره‌برداری کنیم، برای ما مفیدتر است.»
کارآیی در فرآوری نیشکر
وقتی نیشکرها به کارخانه می‌رسند، روند فرآوری آغاز می‌شود. در این کارخانه، نیشکرها به شکر، عصاره نیشکر و دیگر محصولات تبدیل می‌شوند.
علی احمدی، یکی از کارگران با تجربه کارخانه فرآوری نیشکر، در حال تنظیم دستگاه‌های مخصوص برای استخراج شکر است.
علی که بیش از ۱۰ سال در این صنعت کار کرده است، می‌گوید: «در این‌جا، ما نیشکرها را ابتدا شست‌وشو می‌دهیم تا هرگونه آلودگی از بین برود. سپس آن‌ها را وارد مراحل مختلف فرآوری می‌کنیم تا شکر سفید یا قرمز تولید کنیم.»
رییس سازمان جهاد کشاورزی استان در راستای ارتقای کیفیت و کمیت تولید نیشکر، از برگزاری برنامه‌های ترویجی و آموزشی در مزرعه برای کشاورزان این حوزه خبر داد و گفت: «این برنامه‌ها شامل استفاده از فناوری‌های نوین در فرآوری و برداشت محصول، و همچنین کمک‌های فنی به کشاورزان جهت مقابله با مشکلات ناشی از تغییرات آب و هوایی است.»
مومنی افزود: مازندران رتبه اول اقتصاد کشاورزی در کشور را داراست و با تولید بیش از ۵۰ محصول مختلف در ۱۲ محصول رتبه اول تولید را داراست که برخی از این اقلام نظیر برنج، مرکبات و طیور گوشتی در سبد اصلی خانوار قرار دارد و تولید محصولاتی نظیر نیشکر، ماهیان خاویاری و گرمابی، توت فرنگی، گل محمدی، گل نرگس، درختچه‌ها و گیاهان زینتی نیز از جایگاه مناسبی در کشاورزی کشور برخوردار است.
احمدی ادامه می‌دهد: «اما مشکل زمانی آغاز می‌شود که کشاورزان نتوانند نیشکر با کیفیتی به ما بدهند. نیشکر با کیفیت ضعیف، روند فرآوری را سخت می‌کند و در نهایت محصول به‌دست آمده هم کیفیت کمتری خواهد داشت.»
در کنار این مشکلات، احمدی به مزایای شکر قرمز اشاره می‌کند و می‌گوید: «شکر قرمز یک محصول ویژه است که از عصاره نیشکر به‌دست می‌آید. این شکر به دلیل فرآوری طبیعی، طعمی متفاوت دارد و در بازار محلی بسیار پرطرفدار است. بسیاری از مردم ترجیح می‌دهند از شکر قرمز به جای شکر سفید استفاده کنند.»
چالش‌های اقتصادی و مشکلات بازاریابی
اما مشکلات تنها به فرآوری محدود نمی‌شود. در طی سال‌های اخیر، نوسانات اقتصادی و تغییرات در قیمت شکر در بازار، فشار زیادی به کشاورزان و کارخانه‌ها وارد کرده است. آقای حسنی هم در مورد مشکلات اقتصادی می‌گوید: «قبلاً قیمت‌ها بیشتر ثابت بود و ما می‌توانستیم روی آن حساب کنیم. اما حالا بازار به‌شدت نوسان دارد. یک روز قیمت شکر بالا می‌رود و روز بعد پایین می‌آید.»
او اضافه می‌کند: «با این شرایط، کشاورزان نمی‌توانند پیش‌بینی کنند که آیا می‌توانند هزینه‌های خود را پوشش دهند یا نه. این مشکل بزرگترین چالش پیش روی ماست.»
در کنار نوسانات بازار، یکی از مهم‌ترین مشکلات کشاورزان نیشکر در قائمشهر کمبود آب است. منابع آبی کاهش یافته‌اند و بسیاری از کشاورزان به‌ویژه در فصل تابستان با کمبود آب برای آبیاری زمین‌هایشان مواجه هستند. این مشکلات به‌ویژه در سال‌های اخیر بیشتر شده و فشار مضاعفی به کشاورزان وارد کرده است.
صحبت‌های یک کارشناس کشاورزی
محسن قاسمی، کارشناس ارشد کشاورزی، در مورد چالش‌های تولید نیشکر در قائمشهر می‌گوید: «تولید نیشکر در این منطقه یکی از منابع اصلی درآمدی کشاورزان است، اما این صنعت با مشکلات فراوانی روبه‌رو است. مهم‌ترین مسئله‌ای که کشاورزان با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند، کمبود آب است.»
قاسمی ادامه می‌دهد: «برای حل این مشکل، نیاز داریم که روش‌های آبیاری را به‌طور جدی بهینه‌سازی کنیم. آبیاری قطره‌ای یکی از بهترین روش‌هاست که می‌تواند به کشاورزان کمک کند تا با مصرف کمتر آب، محصول بهتری برداشت کنند. همچنین، استفاده از کودهای آلی و فناوری‌های نوین در کشت نیشکر می‌تواند کیفیت محصول را بهبود بخشد.»
او همچنین به مشکلات اقتصادی کشاورزان اشاره می‌کند و می‌گوید: «نوسانات قیمت شکر در بازار و مشکلات اقتصادی در سطح کشاورزی، به‌ویژه در نواحی شمالی کشور، باعث شده است که کشاورزان نتوانند برای آینده خود برنامه‌ریزی کنند.
در این‌جا، اکثر کشاورزان به دلیل کمبود سرمایه در گردش، نمی‌توانند تکنولوژی‌های جدید را برای کشت نیشکر به کار گیرند.»
این کارشناس کشاورزی، معتقد است که برای حل این مشکلات، همکاری میان کشاورزان، دولت و بخش خصوصی ضروری است. دولت باید با ارائه تسهیلات و کمک‌های مالی به کشاورزان، شرایط را برای بهبود وضعیت تولید فراهم کند. همچنین، بخش خصوصی باید در فرآوری و بازاریابی نیشکر کمک کند تا محصول نهایی به‌طور مؤثرتری وارد بازار شود.
تولید محصول نیشکر، در سبد محصولات راهبردی
در همین راستا، بابک مومنی رئیس جهاد کشاورزی مازندران،در گفت‌وگو با ایسنا، گفت: کشت نیشکر در استان مازندران، به‌ویژه در شهرستان قائمشهر، از رونق نسبی برخوردار است. طبق گزارش‌های موجود، در حال حاضر حدود ۷۰ هکتار از زمین‌های قائمشهر به کشت نیشکر اختصاص دارد.
وی افزود: در مجموع سطح زیر کشت نیشکر در کل استان مازندران در سال ۱۴۰۳ به ۲۴۰ هکتار می‌رسد که این رقم شامل مزارع در بهنمیر، بابلسر و روستای ریکنده قائمشهر نیز می‌شود.
رییس جهاد کشاورزی مازندران در این خصوص اظهار کرد: «تولید این محصول در استان مازندران در سبد محصولات حمایتی و راهبردی قرار نداشته اما با رایزنی در سطوح عالی وزارت نظیر معاونت زراعت در تلاشیم این فرصت برای کشت و کار این محصول در این استان نیز فراهم شود.»
مومنی همچنین مهم‌ترین چالش پیش روی تولید این محصول در استان را ساختار کاملا سنتی زنجیره تولید آن دانست و افزود: «برای بهبود ظرفیت‌های تولید نیازمند سرمایه گذاری در صنایع پایین دستی و ارتقای ارزش افزوده تولید با توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی مدرن در مقیاس خرد و متوسط با توجه به حجم و ظرفیت تولید این محصول در استان هستیم.»
رییس سازمان جهاد کشاورزی استان در راستای ارتقای کیفیت و کمیت تولید نیشکر، از برگزاری برنامه‌های ترویجی و آموزشی در مزرعه برای کشاورزان این حوزه خبر داد و گفت: «این برنامه‌ها شامل استفاده از فناوری‌های نوین در فرآوری و برداشت محصول، و همچنین کمک‌های فنی به کشاورزان جهت مقابله با مشکلات ناشی از تغییرات آب و هوایی است.»
مومنی افزود: مازندران رتبه اول اقتصاد کشاورزی در کشور را داراست و با تولید بیش از ۵۰ محصول مختلف در ۱۲ محصول رتبه اول تولید را داراست که برخی از این اقلام نظیر برنج، مرکبات و طیور گوشتی در سبد اصلی خانوار قرار دارد و تولید محصولاتی نظیر نیشکر، ماهیان خاویاری و گرمابی، توت فرنگی، گل محمدی، گل نرگس، درختچه‌ها و گیاهان زینتی نیز از جایگاه مناسبی در کشاورزی کشور برخوردار است.
روستاهای قائمشهر، در خط مقدم نیشکر
علی درویش‌نیا مدیر جهاد کشاورزی قائمشهر نیز در گفت‌وگو با ایسنا گفت: نیشکر در روستاهایی مانند ریکنده، کرچنگ، سید ابوصالح، گل افشان، آهنگرکلای بیشه سر و تعدادی روستای دیگر کشت شده و ارزش اقتصادی دارد.
وی گفت: نیشکر یک گیاه صنعتی بوده که در گذشته نیز در این شهرستان کشت می‌شده دارای محصولات تبدیلی متنوعی از جمله شکر قهوه‌ای و کف مخصوص آن است، که مورد استقبال مردم قرار دارد و یک نوع محصول بومی و محلی محسوب می‌شود.
مدیر جهادکشاورزی قائمشهر افزود: ۱۰۵ هکتار از اراضی این شهرستان به کشت نیشکر اختصاص یافته و پیش‌بینی می‌شود که در سال جاری میزان استحصال نیشکر نزدیک به ۳۷۰ تن شکر قهوه‌ای باشد.
درویش‌نیا تعداد بهره برداران این بخش را ۵۵۰ نفر اعلام کرد و گفت: تولید این محصول موجب اشتغالزایی نیز می‌شود.
به گزارش ایسنا؛ تولید نیشکر در مازندران و قائمشهر با تمامی چالش‌هایی که کشاورزان و کارگران با آن مواجه هستند، همچنان یکی از منابع اصلی درآمد و اشتغال در این منطقه به شمار می‌آید. اما مشکلاتی نظیر کمبود آب، نوسانات اقتصادی و عدم دسترسی به فناوری‌های نوین، به طور قابل توجهی بر کیفیت و کمیت تولید تأثیر می‌گذارد. با این حال، تلاش‌های کشاورزان و کارگران، همراه با همکاری دولت و بخش خصوصی، می‌تواند آینده این صنعت را روشن‌تر کند و به کشاورزان کمک کند تا از پتانسیل‌های این محصول بهره‌برداری بهتری کنند.
منبع: ایسنا
