هجدهمین سالروز حادثه زلزله فاجعه بار پنجم دیماه ۱۳۸۲ بم مناسبتی بود تا همایشی ملی با عنوان پیامدهای اجتماعی زلزله با هماهنگی چند نهاد متولی کشوری و استانی در این شهرستان تدارک دیده شود.
این همایش مهم از روز پنجم دی با محورهای مختلفی از جمله ارتباط زلزله با مقوله های گوناگونی مانند محیط زیست، آسیب‌های جسمی و روانی، آسیب های اجتماعی و اقتصادی، مقررات ملی ساختمان، بحران هویت، حاشیه نشینی، مقاوم سازی و نیز تاب آوری اجتماعی در محل منطقه ویژه اقتصادی ارگ جدید بم شروع شد و شامگاه دوشنبه (ششم دی) نیز ادامه یافت.
از جمله مسائل مهمی که در این همایش بیان شد نقش زلزله و فرونشست بود که گفته می‌شود ارتباط مستقیمی باهم دارند. از آنجا که استان کرمان اولین رتبه فرونشست کشور را دارد، نخستین مورد برداشت فرونشست نیز در این استان (رفسنجان) مشاهده شده و همزمان با توجه به موقعیت راهبردی آن بخش مهمی از محصولات کشاورزی کشور را تولید می کند و نیز شریان های مهم و حیاتی ارتباطی کشور در آن قرار گرفته، هشدارهای کارشناسان درباره ضرورت توجه به فرونشست زمین در این استان تا امنیت غذایی کشور هم آسیب نبیند مطرح می شود.
علی بیت الهی رییس بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی در این همایش به برخی از این موضوعات از جمله فرونشست در کرمان اشاره کرد و خواهان افزایش توجه ها و اقدامات در این زمینه شد؛ خبرنگار ایرنا مستقر در بم با توجه به اهمیت موضوع به سراغ وی رفت و در حاشیه همایش، با وی در این باره مصاحبه کرد که از نگاه مخاطبان می‌گذرد.
گسل‌های اصلی کشور در استان کرمان
وی با تشریح همه ابعاد مهم فرونشست و تاثیرات آن تاکید کرد: فرونشست زمین ارتباط مستقیمی با زلزله دارد و متاسفانه گسل های اصلی کشور عمدتا در استان کرمان قرار دارند.
بیت‌الهی توضیح داد: بحث فرونشست زمین در کشور پدیده ویژه و مهمی است به طوری که در کل دنیا رکورددار نرخ فرونشست هستیم و تمامی دشت های سطح کشور به جز استان گیلان با این پدیده دست به گریبانند.
وی افزود: به علت افت سطح ایستایی و مصرف بی رویه آب، فرونشست زمین که اثراتش را در سطح زمین می گذارد رخ می دهد.
فرونشست و آنچه مردم نمی‌بینند
بیت الهی اظهارداشت: مهمترین اثر فرونشست از بین رفتن دشت ها و آبرفت های ماست که خواص آبدیدگی خود را از دست می دهند؛ همچنین در سطح زمین شکاف ها و شکستگی هایی اتفاق می افتد که مردم عموما آنها را می‌بینند اما چیزی که در زیرزمین رخ می دهد از بین رفتن لایه آبرفتی زمین است.
رییس بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی ادامه داد: شکاف های متعدد در ساختمان ها و در سطح زمین، فروریزش دکل ها و شریان های حیاتی و اثراتی که می تواند در سطح زمین بگذارد، همچنین آسیب ها و حوادث بحران زایی که مشاهده می شود و کشاورزی ما را نیز تحت تاثیر خود قرار می دهد از دیگر پیامدهای این پدیده است.
وی با بیان اینکه با توجه به اقلیم خاص کشور بیش از ۶۰ درصد این سرزمین بشدت خشک است اظهارداشت: همچنین مصرف بی رویه آب در تمامی حوزه های آبخیز کشور و مهمتر اینکه در کلانشهرها که بیشترین کسری مخزن هم از آنجاست باعث شده اغلب دشت های ما ممنوعه یا بحرانی و با نرخ فرونشست مواجه باشند به طوری از اواسط دهه ۵۰ تاکنون ۱۳۵ میلیون مترمکعب آب زیرزمینی ما کسر شده است.
شوری آب و اثر شگرف بر کشاورزی
بیت الهی تاکید کرد: جانمایی مراکز صنعتی آب‌بَر در مناطق خشک و موارد اینچنینی باعث شده این پدیده تشدید شود؛ همچنین شوری آب از متوسط ۲ هزار میکرومثبت سانتیمتر به چهار هزار و ۵۰۰ میکرومثبت سانتیمتر افزایش پیدا کرده که اثر شگرفی بر کشاورزی می گذارد.
به گفته وی برای هر هکتار ۱۵ تن فرسایش خاک داریم و چاه های غیرمجاز، مصرف بی رویه، روش های آبیاری غیرصحیح و فشار روز افزون بر سرزمین خشکی مانند استان کرمان که تامین آب شرب آن ۱۰۰ درصد وابسته به آب های زیرزمینی است باعث شده این مساله در صدر مسائل کشور قرار گیرد.
کرمان جزو پرریسک ترین استان‌های کشور
بیت الهی با بیان اینکه کرمان جزو ریسک‌پذیرترین استان های کشور در این زمینه قرار دارد، بیان کرد: طبق برآوردها حدود ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار واحد مسکونی فاقد اسکلت در زون های فرونشستی قرار دارد و کرمان همراه با اصفهان، خراسان رضوی و تهران جزو پرریسک ترین هستند.
وی تاکید کرد: استان کرمان جزو پنج شهر اول ایران قرار دارد که حریم گسل های آن ابلاغ شده و جزو شهرهای نادری است که مرکز تحقیقات دفتر منطقه ای دراین استان باز کرده؛ همچنین در این زمینه تفاهم نامه ای با استاندار بسته شده که امیدواریم با همکاری نهادهای استانی نتیجه‌بخش‌تر باشد.
به گفته بیت الهی ۱۷ درصد باغ های کشور در استان کرمان قرار دارد که وضعیت بارندگی از خیلی کم تا متوسط و وضعیت مرفولوژی (ریخت شناسی) از ارتفاع ۳۰۰ متر تا چهار هزار متر در این استان در نوسان است.
این مسئول وزارت راه و شهرسازی در ادامه تاکید کرد: خطوط ریلی و زیرساخت های متعددی در این استان قرار دارد، همچنین وجود محصولات کشاورزی این استان را جزو استان های اول تا سوم کشور قرار داده و نبض حیاتی کشور است به طوری که اگر تمهیداتی برای فرونشست اندیشیده نشود امنیت غذایی کشور به خطر می افتد.
به گفته وی حدود ۱۷۸ شهر و روستای استان کرمان مساله آب دارند که تامین آن بسیار سخت و این مشکل بسیار جدی است.
اولین مورد برداشت فرونشست در رفسنجان
رییس بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی اظهارداشت: افت سطح ایستایی در دشت های مختلف کرمان به طور متوسط طی ۴۰ سال اخیر حدود ۳۵ متر است که تصویر آن در فرونشست های زمین که از دشت زرند تا کرمان گسترش یافته منعکس شده است.
وی گفت: در رفسنجان کسری آب و فرونشست های ناشی از آن مشاهده می شود که اولین مورد برداشت فرونشست است.
بیت الهی عنوان کرد: با توجه به اینکه درصد چاه های غیرمجاز همچنین دبی استحصالی از این چاه ها در استان کرمان زیاد است طبق برآورد جهانی در یک سرزمین نرمال از هر هکتار پسته ۱۲ تن پسته برداشت می شود که در استان کرمان این میزان حدود یک تن است.
استاندارد پایین کرمان در کیفیت ساختمان‌ها
وی خاطرنشان کرد:استان کرمان از نظر کیفیت مصالح ساختمان ها نیز نسبت به متوسط کشوری وضع خوبی ندارد؛ یعنی درصد ساختمان های اسکلت دار به فاقد اسکلت پایین تر از حد استاندارد است زیرا استاندارد کشوری ما ۱.۳۵ صدم است در استان کرمان ۹۴ صدم است.
رییس بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی ادامه داد: طبق آمار سال ۹۵ استان کرمان از نظر تراکم نفر و خانوارهای فقیر جزو استان های دوم و سوم کشوری است همچنین درصد خانوارهای غیربرخوردار از فضای کافی استان کرمان، وضعیت نامطلوبی دارد و مساحت بافت های فرسوده بویژه در شهر کرمان و شهرهای دیگر استان کرمان زیاد است.
کرمان اولین رتبه فرونشستی کشور
بیت الهی افزود: فرونشست زمین از یک طرف رخ می دهد و ساختمان ها دچار ترک خوردگی می شوند؛ از طرف دیگر وضعیت لرزه خیزی کشور قرار دارد که استان کرمان نسبت به تعداد شهرهای واقع بر پهنای فرونشستی رتبه سوم کشوری را دارد.
وی گفت: استان کرمان از نظر تعداد واحدهای مسکونی فاقد اسکلت چهارمین استان روی زون های واقع در پهنه فرونشست است همچنین از نظر وسعت پهنه های فرونشست نیز این استان اولین رتبه فرونشستی کشور را دارد.
به گفته این مسئول، برای حل این موضوع باید در سه حوزه کنترل فرونشست همچنین کنترل آثار فرونشست و کاهش آسیب پذیری آن به صورت همزمان تیم های تخصصی استان را مدیریت کنند تا در این سه حوزه کار ارزشمندی انجام گیرد شاید این استان الگویی در مقابله با فرونشست زمین شود.
بیت الهی ادامه داد: اگر بتوانیم ضوابط و مقررات اجرایی برای جلوگیری از فرونشست و کاهش اثرات آن داشته باشیم کار ارزشمندی انجام داده ایم؛ همچنین مرکز تحقیقات وزارت راه با نهادهای زیادی تفاهم نامه هایی منعقد کرده و در کاهش آسیب پذیری زیرساخت ها نیز کارهایی شده است.
وی پیشنهاد داد همه دستگاه های اجرایی که مسئولیت شریان حیاتی و زیرساخت ها را دارند موظف شوند ریسک فرونشست را مورد بررسی قرار دهند زیرا این وظیفه باید انجام شود و ایمنی و صیانت از دارایی ها در حیطه این دستگاه های اجرایی است.
رییس بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی توضیح داد: تاسیسات مهم شهرهای واقع در زون های فرونشست بویژه تاسیسات مربوط به انتقال سوخت بسیار مهم هستند؛ همچنین در حیطه وزارت نیرو با توجه به چاه های غیرمجاز باید این امر جدی تر دنبال و به طور دوره ای به استانداری گزارش داده شود.
لطمه تنفس زمین به ساختمان‌ها
وی تاکید کرد: در شهر کرمان مساله بالاآمدگی و پایین رفتن آب را داریم؛ زمانی که آب پایین می رود رسوبات درهم فشرده و نشست ایجاد می شود، زمانی که آب بالا می رود ساختمان ها وزنشان را از دست می دهند و کج می شوند، یعنی نفس کشیدن زمین به ساختمان ها لطمه می زند.
به گفته بیت الهی در وهله اول باید توسط سازمان نقشه برداری کشور یک نقشه دقیق از قنات های استان داشته باشیم چون در عکس های ۵۰ ساله که کرمان تا این حد هنوز گسترش پیدا نکرده بود قنات ها راحت قابل شناسایی بودند اما پیشنهاد دوم این است که با احداث و حفر چاه های ایزومتریک (نوعی چاه که جریان آب دایمی را تامین می کند) افت سطح آب زیرزمینی و افزایش آن در شهر کرمان کنترل شود.
وی اظهارداشت: هرگونه اجازه استفاده از چاه های آب و فاضلابی شهر کرمان، بخش عمران، مصارف صنعتی و غیرقابل کنترل کار اشتباهی است یعنی اگر بدون کنترل اجازه دهیم مجموعه صنعتی آب را استفاده کند بعد از مدتی مانند تهران سطح آب پایین خواهد آمد و دیگر شهری باقی نمی ماند.
بیت الهی اضافه کرد: باید ببینیم تعیین تکلیف قنات های رها شده، صیانت و جلگیری از ریزش آنها برعهده چه نهادی است؛ همچنین نظام مهندسی استان باید سعی کند در گودبرداری و احداث ساختمان ها مسیر قنات ها مسدود نشود، در غیر این صورت باعث ایجاد حفره، شکاف، فروریزش و پیچش ساختمان ها می شود.
