کشاورزی ایران در طول 43 سال پس از انقلاب اسلامی رشد قابل توجهی بوده و توانسته است با بهره گیری از ظرفیت‌ها میزان تولیدات، ضریب خوداتکایی، سرانه مصرف و ارزش افزوده این بخش را به طور چشمگیری ارتقا بخشد.
پیش از انقلاب، ایران برای تامین قوت روزمره هم وابسته به واردات بود، مردم به یاد دارند که ویترین مغازه‌ها از شیر و پنیرهای خارجی پُر بود، دامداری سنتی بود، کارخانه‌های فن آوری برای تولید پنیر و کره و محصولات لبنی کافی نبود؛ کل خرید گندم از کشاورزی به 500 هزار تن می رسید و برای تامین این محصول بسیار اساسی هم وابسته به واردات بودیم، در دیگر محصولات هم اوضاع خوبی نداشتیم.
* رشد 500 درصدی تولیدات کشاورزی
با این حال با وجود داشتن ساختار سنتی، محرومیت و عدم توسعه مناطق روستایی باقی مانده از دوره قبل و همچنین بروز ﺧﺸﻜﺴﺎلیﻫﺎی متناوب و تغییرات آب وهوایی که سایه شوم خود را در همه بخش ها به صورت گرم شدن زمین، باد و سیل و سیلاب افکنده است، ﻛﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪات ﺑﺨﺶ ﻛﺸﺎورزی در فاصله سال‌های ۱۳۵۶ تا ۱۴۰۰ از ۲۶ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻦ ﺑﻪ ﺣﺪود ۱۳۳ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻦ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ که رشد ۵۰۰ درصدی داشته یعنی میزان تولید ۵ برابر شده است.
*رشد دو برابری سهم بخش کشاورزی در تولید ناخالص داخلی نسبت به پیش از انقلاب
رشد بخش کشاورزی تنها در افزایش تولیدات بخش نبوده بلکه سهم آن در تولید ناخالص داخلی کشور نیز تقریبا در 43 سال گذشته دو برابر شده است.وزیر جهاد کشاورزی هفته گذشته ﺳﻬﻢ ﺑﺨﺶ ﻛﺸﺎورزی در ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ داﺧل (GDP) را 11 درصد اعلام کرد که این رقم قبل از پیروزی انقلاب اسلامی 5.8 درصد بوده است.
* رشد بیش از 100 درصدی سرانه تولید محصولات کشاورزی
در این میان، جمعیت کشور با 140 درﺻﺪ رشد از ﺣﺪود ۳۵ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺑﻴﺶ از 84 ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻧﻔﺮ افزایش یافته است به این ترتیب ﺳﺮاﻧﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ محصولات کشاورزی نیز ﺑﺎ رﺷﺪی ﻣﻌﺎدل 109 درﺻﺪ از حدود ۷۴۰ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﺑﻪ 1550 ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ.
بر اساس داده های وزارت جهاد کشاورزی، اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﺮاﻧﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻛﺸﺎورزی ﻧﺎشی از اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﺮاﻧﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت زراﻋی، ﺑﺎﻏﺒﺎنی، دام و ﻃﻴﻮر و آﺑﺰﻳﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ. ﺳﺮاﻧﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺑﺎﻏﺒﺎنی با ۲۹۰ درﺻﺪ اﻓﺰاﻳﺶ از ۱۰۲ کیلوگرم به ۲۹۶ کیلوگرم، ﺳﺮاﻧﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت زراﻋی با ۸۶ درﺻﺪ اﻓﺰاﻳﺶ از ۵۵۷ کیلوگرم به ۱۰۳۵ کیلوگرم، ﺳﺮاﻧﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت آﺑﺰی با ۱۳۰۰ درﺻﺪ اﻓﺰاﻳﺶ از یک کیلوگرم به ۱۴ کیلوگرم و ﺳﺮاﻧﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت دام و ﻃﻴﻮر با ۹۴ درﺻﺪ اﻓﺰاﻳﺶ از ۹۵ کیلوگرم به ۱۸۴ کیلوگرم ﻃی ﭼﻬﺎر دﻫﻪ رسیده اﺳﺖ.
* رشد خود اتکایی در محصولات اساسی/ خودکفایی در تولید گندم و شکر
پس از انقلاب اسلامی روند افزایش تولید در برخی محصولات اساسی هم مناسب بوده و موجب شده است ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻧﻴﺎزﻫـﺎی داﺧﻠـی ﻛﺸـﻮر و خودکفایی در محصولاتی مانند مرغ، تخم مرغ لبنیات به ویژه پنیر و بهبود چشمگیر ضریب خوداتکایی در سایر محصولات ایجاد شود؛ ایران پس از انقلاب اسلامی در تولید گندم هم به خودکفایی کامل رسید اما سال گذشته به دلیل خشکسالی و مدیریت غلط در تعیین نرخ خرید تضمینی وارد کننده شدیم.
تولید شکر هم به آستانه خودکفایی در کشور رسیده است، در سال‌های اخیر سالانه یک میلیون تن شکر وارد می‌کردیم.
* رشد 10 برابری صادرات بخش کشاورزی
بخش زیادی از پیشرفت های بخش کشاورزی مرهون به کارگیری ﻓﻨﺎوری، تحقیقات کشاورزی و استفاده از شرکت‌های دانش بنیان بوده است که با اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻮﻟﻴﺪ در واﺣﺪ ﺳﻄﺢ، ارزش اﻓﺰوده ﺳﺮاﻧﻪ ﺑﺨﺶ ﻛﺸﺎورزی ﺑﺎ ۲۳۹ درﺻﺪ رﺷﺪ از ۳۳ ﻣﻴﻠﻴﻮن رﻳﺎل ﺑﻪ ۱۱۱ ﻣﻴﻠﻴﻮن رﻳﺎل اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺻـﺎدرات ﺳﺮاﻧﻪ محصولات کشاورزی از ﺣﺪود ۱۳ دﻻر در ﺳﺎل ۱۳۵۶ ﺑﻪ ۷۱ دﻻر رسیده است؛ به عبارتی دیگر ﺻﺎدرات ﻛﺸﺎورزی ﺑﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از ﻣﺰﻳﺖ ﻫﺎی ﻧﺴﺒی و رﻗﺎﺑﺘی بیش از ۱۰ برابر شده و از ۴۴۳ ﻣﻴﻠﻴﻮن دﻻر ﺑﻪ ۵۵۰۴ ﻣﻴﻠﻴﻮن دﻻر رسیده است.
* تولیدات باغبانی شاه‌بیت پیشرفت‌های کشاورزی پس از انقلاب
در بین تولیدات کشاورزی، بخش باغبانی شاه‌بیت تولیدات را دارد و نقش مهمی در تامین داخل و رشد صادرات داشته است از سال ۱۳۵۶ تا ۱۳۹۷ ﺗﻮﻟﻴﺪات ﺑﺎﻏﺒﺎنی ﻛﺸﻮر ﺑﺎ رﺷﺪی حدود 550 درﺻﺪ از ۳.۵ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻦ ﺑﻪ 25 ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻦ، تولیدات زراعی با رشد حدود ۳۲۰ درصدی از ۲۰ میلیون تن به ۸۴ میلیون تن، محصولات دام و طیور با رشد ۳۳۰ درصدی از ۳.۵ میلیون تن به ۱۵ میلیون تن و تولیدات شیلات و آبزیان با رشد ۲۱۰۰ درصدی از ۵۰ هزار تن به بیش از ۱.۱ میلیون تن اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ.
یکی از ابتکارات در رشد دادن تولیدات شیلاتی تولید و پرورش ماهی در قفس است که برای اولین بار در کشور اجرایی می شود تولید در قفس‌های تعبیه شده در آب دریا‌ها انجام می شود و با این روش تاکنون ده‌ها هزار تن ماهی تولید شده است.
* ارتقای بهره‌وری و توسعه امر زیربنایی بخش آب در تولید محصولات کشاورزی
به دلیل محدودیت منابع، به ویژه محدودیت منابع آب که حکایت از کاهش بیش از ۷۰ درصدی سرانه آب تجدید پذیر در نیم قرن گذشته دارد، رشد بخش کشاورزی را در 43 سال گذشته باید عمدتا مرهون تدابیر مدیریتی در ارتقای بهره‌وری، به ویژه بهره‌وری آب کشاورزی دانست که اکنون به بیش از ۴۲ درصد رسیده و به ازای هر متر مکعب آب 1500 گرم محصول تولید می‌شود.
توسعه امور زیر بنایی، استفاده از دانش و فنآوری نوین و سرمایه‌گذاری مناسب در این زمینه را می‌توان از دلایل رشد دانست، چنانکه با وجود کاهش بارش و منابع آب، مجموعه تدابیر موجب رشد چشمگیر تولیدات کشاورزی شده است.
سامانه‌های نوین آبیاری به عنوان یکی از زیرساخت‌های افزایش بهره وری آب در زراعت مورد حمایت بوده و از این رو از اراضی تحت سامانه‌ها از حدود ۳۷ هزار هکتار در سال ۱۳۵۶ به حدود 2.5 میلیون هکتار افزایش یافته است؛ زهکشی زیر‌زمینی نیز برای اولین بار به مساحت ۳۹۰ هزار هکتار پس از انقلاب اسلامی در کشور انجام گرفته است.
در نگاهی آینده‌نگر و به منظور تداوم رشد تولید در بخش کشاورزی، به ویژه با اتکا به شیوه‌های بهره ور، چندین پروژه عظیم زیربنایی کشاورزی در زمینه توسعه شبکه های آبیاری و زهکشی و تجهیز نوسازی اراضی کشور در وسعتی حدود یک میلیون هکتار از اراضی انجام می شود که در تاریخ کشاورزی بی سابقه بوده و تدریجاً با اتمام آنها ظرفیت تولید از طریق بهره وری و اشتغال در بخش کشاورزی به طور قابل توجهی افزوده خواهد شد.
* افزایش تولید گندم با وجود افزایش نه‌چندان زیاد سطح زیر کشت
در دوران پس از انقلاب اسلامی تولید گندم به عنوان راهبردی‌ترین محصول کشاورزی بیش از ۳ برابر شده و از ۴ میلیون تن در سال ۱۳۵۶ به حدود ۱۳.۵ میلیون تن در سال ۱۳۹۷ رسیده است در حالی که سطح زیر کشت این محصول در این مدت فقط یک میلیون هکتار افزایش یافته است، پس از آن تولید گندم در سال های 98 و 99 عمدتا به دلیل خشکسالی و نداشتن برنامه مناسب خرید تضمینی کاهش یافت اما این نشان می‌دهد که ظرفیت‌های بسیار خوبی برای تولید این محصول راهبردی در کشور ایجاد شده است.
در نتیجه افزایش تولید نیشکر از ۶۸۰ هزار تن به بیش از ۷.۵ میلیون تن و افزایش تولید چغندر قند از ۴ میلیون تن به بیش از ۸ میلیون تن، تولید قند و شکر نیز از ۶۳۰ هزار تن به بیش از ۲ میلیون تن رسیده و کشور در آستانه خوداتکایی قرار گرفته است.
با توسعه صنایع روغن کشی و فنآوری‌های کشت، تولید دانه‌های روغن با رشد بیش از ۲۱۰۰ درصدی از سال 1356 تاکنون مواجه شده است.
با فراهم کردن زیر ساخت‌های صنعتی مورد نیاز و فرصت سرمایه‌گذاری، اشتغال و کسب و کار، تولید گوشت مرغ نیز رشد ۱۳۳۰ درصدی را تجربه کرده و از ۱۶۳ هزار تن به بیش از ۲.۳ میلیون تن و تولید تخم مرغ با رشد ۳۲۰ درصدی به بیش از یک میلیون تن رسیده است.
* افزایش گلخانهها از ۵۰۰ هکتار در پیش از انقلاب به ۲۲ هزار هکتار در دوران پس از انقلاب
گلخانهها به عنوان یکی از تاسیسات زیر بنایی تولید و بهره وری در کشاورزی، از ۵۰۰ هکتار در پیش از انقلاب اسلامی به 22 هزار هکتار رسیده و تولید محصولات گلخانه‌ای نیز در گلخانهها به بیش از ۳ میلیون و ۲۰۰ هزار تن رسیده است.
مدیرکل دفتر امور گلخانه ها، گیاهان و قارچ خوراکی وزارت جهاد کشاورزی در این‌باره می‌گوید: در حال حاضر سطح زیر کشت گلخانه‌های کشور ۲۱ هزار و ۸۸۰ هکتار است که برای سال ۱۴۰۰ برنامه توسعه آن تا ۲۵ هزار هکتار را داریم.
ﺑﻬﺮه ﺑﺮداری از ﻓﻨﺎوریﻫﺎی ﻧﻮﻳﻦ در ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺻﻨﺎﻳﻊ ﺗﺒﺪﻳﻠی و ﺗﻜﻤﻴﻠی و اﻓﺰاﻳﺶ ﻇﺮﻓﻴﺖ ﺟﺬب ﻣﻮاد ﺧﺎم ﻛﺸﺎورزی در ﭼﻬﺎر دﻫﻪ اﺧﻴﺮ ﺑﺎ ﺗﺤﻮل اﺳﺎسی ﻣﻮاﺟـﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﻛﻪ ﻇﺮﻓﻴﺖ اﻳﻦ ﺻﻨﺎﻳﻊ از ۳.۳ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻦ ﺟﺬب ﻣﻮاد ﺧـﺎم در ﺳـﺎل ۱۳۵۶ ﺑـﻪ ﺑﻴﺶ از 50 ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻦ ﺟﺬب ﻣﻮاد ﺧﺎم ﻛﺸﺎورزی در ﻛﺸﻮر اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ.
* «یکپارچه سازی اراضی» کارِ بر زمین مانده
با وجود موفقیت هایی که در بخش کشاورزی کشور وجود داشته اما هنوز راه نرفته بسیار است که می تواند کشتی امنیت غذایی کشور را در سال‌های آینده به نقطه امن برساند.
جرج دبیلو بوش، رئیس جمهور پیشین آمریکا گفته است: « غذا و امنیت غذایی منجر به امنیت ملی خواهد شد، کشوری که کنترل تولیدات غذایی خود را از دست بدهد قادر به حفظ امنیت ملی خود نخواهد بود.»
و پیداست که این کشورهای استعمارگر با این تفکر نخست به فکر امنیت غذایی خودشان هستند و در مرحله دوم و برای جامع عمل پوشاندن به تفکرات استعماری خود، امنیت غذایی کشورهای دیگر را تهدید می کنند.
در بخش کشاورزی کشور کارهای بر زمین مانده‌ای هم وجود دارد که یکی از این موارد یکپارچه سازی زمین های کشاورزی است، برای یکپارچه سازی زمین های کشاورزی از سال 1375 مصوبه ای در مجلس وجود داشته است اما هنوز اقدام خاصی در این زمینه نشده و زمین ها روز به روز خُردتر می شوند و میانگین زمین های کشاورزی به 1.4 هکتار رسیده که در مناطق شمالی به کمتر از یک هکتار هم می رسد.
اهمیت زمین یکپارچه در امنیت غذایی از آن جهت است که مکانیزاسیون کشاورزی که راهکار افزایش ضریب امنیت غذایی است، اجرا نمی شود یعنی کشاورزی به جای ادوات کشاورزی پیشرفته به بیل و داس و ادوات معمولی متکی می شود و امکان افزایش تولید کمتر می شود.
* ضرورت تقویت دیپلماسی کشاورزی/ لزوم روزآمد کردن شیوه‌نامه‌ها و استانداردها با کشور مقصد
تولید اگر به صادرات نرسد ارزش افزوده کمتری برای تولید کننده خواهد داشت، به زبان ساده تر دوام تولید در تبدیل آن به پول به صرفه است، ظرفیت‌های بسیار خوبی در جمعیت 400 میلیون نفری کشورهای اطراف وجود دارد و باید با کمک وزارتخانه دیگر مانند امور خارجه دیپلماسی غذایی تقویت شود.
علاوه بر آن ضرورت دارد وزارت جهاد کشاورزی زمینه صادرات را با روزآمد کردن شیوه‌نامه‌ها و استانداردها با کشور مقصد، بسته بندی مناسب و کاهش قیمت تمام شده، فراهم کند؛ اخیراً برگشت خوردن چند محصول صادراتی هزینه زیادی به کشور تحمیل کرد.
* ضرورت استفاده بیشتر از تحقیقات برای افزایش تولید محصولات کشاورزی
به گفته سازمان خواروبار جهانی ملل متحد در 40 سال آینده امنیت غذایی دنیا تنها از طریق پژوهش و تحقیق امکانپذیر خواهد شد، اما ضریب نفوذ تحقیقات در کشور ما هنوز کم است، مقایسه تولید با کشورها پیشرفته نشان می‌دهد که می‌توان تولید بیشتری داشت.
البته کارشناسان از کم بودن اعتبارات بخش تحقیقات می‌گویند که مانع جدی در سال‌های اخیر بوده است.
کشور در بذور برخی محصولات اساسی وابستگی شدید به خارج کشور دارد و اصلاح جدی در داخل انجام نشده است، وابستگی به بذور دانه‌های روغنی در حالی که 90 درصد نیاز روغن را از خارج وارد می‌کنیم هزینه زیادی برای کشور درست کرده است.
با اصلاح بذور مقاوم و با عملکرد بالا می‌توان تولیدات کشاورزی را رشد داد در حالی که کشورهای دیگر در زمینه دادن این گونه کالاها به کشورهای دیگر طوری عمل می‌کنند که همواره وابسته به آنها شوید.
* ضرورت تقویت زیرساخت‌های آبیاری مدرن و جلوگیری از فرسایش خاک
در زمینه خاک که بستر تولید است و برخی اهمیت آن را بیشتر از آب می‌دانند، فرسایش حیرت آور 9 تن در هکتار را داریم که باید فکر جدی شود.
آب و خاک دو عامل مهم در تولید هستند و در هر دو مورد، مشکل اساسی در کشور وجود دارد، ایران بارش میانگین 230 میلی متر دارد که نصف میانگین جهانی است و آنقدر کم است که برای دیم‌کاری هم جواب نمی‌دهد از سوی دیگر بهره‌وری آب پایین است و بخش زیادی از آن در بخش کشاورزی هدر می رود راهکار استفاده از آبیاری مدرن است که با وجود موفقیت های زیاد هنوز کارهای جدی باید انجام شود.
