به دلیل کاهش منابع آب از یکسو و تخریب اراضی کشاورزی از سوی دیگر، توجه ویژه ای به نظام های نوین تولید محصولات کشاورزی از جمله کشت های گلخانه ای معطوف شده است. در گلخانه، به دلیل کاهش تبخیر آب، کنترل دما و رطوبت و بکارگیری روش های نوین آبیاری، امکان افزایش کارایی آب مصرفی تا حدود ۹۰ درصد وجود دارد. ضمن این که با کاشت ارقام پربازده، کاهش تنش های محیطی و بهبود مدیریت تغذیه گیاه، امکان افزایش تولید در واحد سطح و یا به عبارت دیگر، افزایش باروری محصول به ازای آب مصرفی (Crop Water Productivity) وجود دارد.
علاوه بر افزایش بهره وری آب برای تولید محصول (مقدار عملکرد بالاتر به ازای هر واحد آب مصرفی یا مقدار آب کمتر به ازای هر کیلوگرم محصول تولیدی)، کاهش خطرپذیری ناشی از تغییر شرایط اقلیمی و در نتیجه، امکان کشت محصول در فصول مختلف سال و در مناطق مختلف با شرایط اقلیمی متنوع از عوامل گسترش نظام های گلخانه ای در کشور است. ضمن این که در این نظام های تولید، امکان بهره گیری از فناوری های نوین، برنامه ریزی بهتر برای صادرات محصولات کشاورزی و ایجاد زمینه مناسب برای اشتغال زایی فارغ التحصیلان دانشگاهی وجود دارد.
الگوی توسعه کشت های گلخانه ای
با توجه به مزیت های گفته شده در مورد کشت های گلخانه ای به ویژه برای برخی محصولات از جمله سبزیجات و صیفیجات، این سوال مطرح است که آیا بهره وری تولید و کارایی مصرف آب در کشت های گلخانه ای در کشور منطبق بر استانداردهای جهانی می باشد؟ بدون شک برای ارتقای سطح باروری محصول در گلخانه ها، اولین و مهمترین مرحله، توجه به برنامه ریزی استفاده از زمین (Land Use Planning) و تدوین یک الگوی کشت بهینه است. در این زمینه چند سوال کلیدی مطرح است از جمله این که:
-در کدام مناطق کشور (به تفکیک استان و شهرستان) توسعه کشت های گلخانه ای از لحاظ بهره وری تولید (شامل بهره وری منابع انرژی، کارایی مصرف آب و بازده اقتصادی) توجیه پذیر و منطقی است؟
-در توسعه گلخانه در هر منطقه، چه نوع نظام کشت (خاکی یا هیدروپونیک) برتری داشته و توصیه می شود؟
-برای هر نظام کشت اعم از گلخانه های خاکی یا هیدروپونیک و با توجه به سایر عوامل اثرگذار از جمله اقلیم منطقه، فاصله تا بازار هدف، در دسترس بودن نیروی متخصص و مقدار کمی و کیفی منابع آب و حامل های انرژی، چه نوع محصولی مناسب و قابل توصیه است؟
بدون دستیابی به پاسخ دقیق و علمی به هر یک از سوالات گفته شده در بالا، نمی توان انتظار بهره‌وری مناسب از نظام های گلخانه ای کشور در یک برنامه توسعه پایدار داشت. به عبارتی ممکن است یک گلخانه برای تولید محصول مشخصی در یک منطقه ایجاد شود و بتواند منافع تولیدکننده یا صاحب گلخانه را تأمین کند اما از جهات مختلف، متناسب با اصول بهره‌وری تولید یا توسعه پایدار کشاورزی نباشد. بدون شک، این امر همانند الگوی نادرست برخی کشت های سنتی پیامدهای منفی اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی در پی دارد. به عنوان مثال، با توجه به الگوی کشت سنتی، در برخی مناطق خشک کشور، اقدام به کشت برنج می شود.
بدیهی است این نظام کشت برای کشاورز سودآور است اما از لحاظ منابع آب و حتی سلامت خاک، خسارات جبران ناپذیری در پی دارد. تخریب گسترده خاک و گسترش کمبود منابع آب در برخی مناطق مرکزی کشور در پی کشت برنج مشهود و مستند است. در این شرایط، سیاستگذاران و مجریان بخش کشاورزی باید با تدوین سیاست های منطقی و ملحوظ داشتن پیامدهای اکولوژیکی و زیست محیطی کشت برنج، از یک طرف از تخریب اراضی جلوگیری کرده و از طرف دیگر، مانع هدررفت منابع آب شوند. یکی از موانع اصلاح الگوی کشت در این شرایط، سودآوری مناسب تولید برای کشاورز است که مانع پذیرش تغییر نوع کشت (مثلاً برنج) توسط کشاورز می شود. در این زمینه راهکارهای علمی وجود دارد که با بکارگیری آنها میتوان با کاهش سودآوری تولید برای کشاورز (در مورد محصول نامتناسب مثلاً برنج در مثال ذکر شده)، الگوی کشت را بهینه کرد.
همین موضوع درباره توسعه کشت برخی محصولات گلخانه ای مورد توجه است. برای توسعه کشت یک محصول، توجه به اسناد بالادستی کشور از جمله سند امنیت غذایی (خودکفایی در محصولات راهبردی)، مدیریت مصرف آب و نیز مدیریت مصرف بهینه حامل های انرژی اهمیت ویژه ای دارد. اخیراً کشت موز و برخی میوه های گرمسیری نظیر پاپایا در استان های مختلف از جمله اصفهان مورد توجه قرار گرفته و با توصیه برخی مدیران و پژوهشگران بخش کشاورزی رو به گسترش دارد.
بدون شک جنبه های مختلف اکولوژیکی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در توسعه کشت یک محصول به ویژه در نظام گلخانه باید درنظر گرفته شود و طبیعتاً سیاستگذاران بخش کشاورزی به این جنبه ها توجه کافی دارند. هدف این مقاله، بیان برخی ابعاد توسعه کشت گلخانه ای موز و میوه های گرمسیری در استان اصفهان و مناطق مشابه و نیز مناطق سردسیر کشور است. موضوعات مطرح شده در این مقاله میتواند در برنامه‌ریزی الگوی کشت سایر محصولات گلخانه ای و برای سایر مناطق کشور مورد توجه قرار بگیرد.
جایگاه در امنیت غذایی
اولین سوال این است که با توجه به محدودیت شدید منابع آب، آیا توسعه کشت موز و میوه‌های گرمسیری در مناطقی مانند اصفهان با سند امنیت غذایی همراستا است یا خیر؟ در امنیت غذایی، اولویت با تولید محصولات راهبردی است که به طور مستقیم یا غیرمستقیم سهم قابل توجهی در رژیم غذایی عموم مردم دارند (مثلاً گندم). این راهبرد در شرایط کمبود منابع آب اهمیت دوچندان دارد. در سالهای اخیر به دلیل کمبود بارشها و کاهش چشمگیر منابع آب کشور به ویژه در استان اصفهان، بخش کشاورزی و تولید محصولات راهبردی مورد نیاز مردم از جمله سیزیجات و صیفیجات با چالش اساسی مواجه شده است. بر همین اساس، تدوین الگوی کشت و گسترش محصولات گلخانه ای باید بر همین اساس و در راستای تحقق اهداف امنیت غذایی و خودکفایی در محصولات راهبردی باشد. باید بررسی کرد اختصاص آب برای تولید موز و میوه های گرمسیری نظیر پاپایا که جزو محصولات راهبردی و غالب در رژیم غذایی عموم مردم نیستند توجیه پذیر است یا خیر؟ البته قبل از این سوال باید مشخص کرد آیا از لحاظ کارایی مصرف آب برای تولید موز و میوه های گرمسیری، اصفهان جزو استان های برتر و با اولویت کشت محسوب می شود؟ به عبارت دیگر این احتمالاً مقدار آب مصرفی به ازای تولید هر کیلوگرم موز یا میوه های گرمسیری در استان اصفهان بالاتر از برخی استان های دیگر کشور و حتی بسیار بالاتر در مقایسه با کشورهای شاخص تولیدکننده این محصولات باشد.
بهره وری انرژی در تولید محصولات گلخانه ای
نکته دوم در تدوین الگوی کشت محصولات گلخانه ای، توجه به بهره وری انرژی است. در واقع یکی از زوایای پنهان کشت گلخانه ای موز و میوه های گرمسیری، مقدار انرژی مصرف شده به ازای هر واحد عملکرد محصول است. شاید بتوان مشابه آنچه درباره آب گفته شد، واژه “باروری تولید به ازای انرژی مصرفی” (Crop Energy Productivity) را تعریف کرد. در گلخانه اگر چه دما و رطوبت محیط قابل کنترل است ولی این مهم در برخی مناطق، تنها با مصرف قابل توجه انرژی امکانپذیر است. به عبارت دیگر، ایجاد شرایط محیطی مطلوب (مثلاً دما) در گلخانه های تولید میوه های گرمسیری در مناطق سردسیر نیازمند مصرف مقدار قابل توجهی انرژی است. باید مشخص شود مقدار انرژی (برق، گاز یا گازوئیل) مصرفی به ازای هر کیلوگرم محصول (موز، پاپایا یا سایر میوه‌های گرمسیری) در اصفهان در مقایسه با سطح استاندارد و یا در مقایسه با مناطقی مانند هرمزگان در چه سطحی است؟ آیا هزینه ایجاد و حفظ شرایط محیطی مناسب برای تولید موز در یک گلخانه واقع در اصفهان توجیه پذیر است؟ در حال حاضر که یارانه قابل توجهی به حامل‌های انرژی اختصاص داده شده است، ممکن است هزینه انرژی برای گلخانه دار قابل توجه نبوده و در نتیجه، کشت محصولات با بهره وری کم انرژی برای کشاورز سودآور باشد اما برای دولت هزینه قابل توجهی در پی داشته و توجیه پذیر نباشد. در این شرایط با محاسبه قیمت واقعی آب و حامل‌های انرژی میتوان بازده واقعی تولید را مشخص کرد. همچنین می توان از این طریق مناطقی که برای کشت میوه های گرمسیری مناسبتر هستند را شناسائی کرد. به عبارت دیگر، از شاخص‌های اصلی تناسب یک منطقه برای کشت این محصولات، بیشینه بهره وری آب و حامل‌های انرژی است.
جنبه های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی
یکی از نکات مورد توجه در الگوی توسعه کشت، توجه به جنبه های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی مرتبط با محصول مورد نظر است. توجه به کیفیت بازار پسندی محصولاتی نظیر موز، پاپایا و سایر محصولات گرمسیری تولید داخل در مقایسه با محصولات مشابه وارداتی، قیمت تمام شده این محصولات در مقایسه با قیمت محصول وارداتی و امکان کشت فراسرزمینی (در شرایط خاص که تولید این محصولات ضرورت داشته باشد) از موارد دیگری است که باید با دقت ارزیابی شود. همچنین، ورود برخی میوه های گرمسیری به بازار ممکن است به تدریج باعث ایجاد یک تقاضای جدید در بین مردم شود که در صورت عدم تحقق تولید پایدار آن محصول، در آینده چالش های اجتماعی منحصر بخود را در پی دارد.
نتیجه گیری
گسترش کشت های گلخانه ای در کشور باید با توجه به اسناد امنیت غذایی و الگوی کشت و نیز بیشینه بهره وری آب و حامل های انرژی و متناسب با شرایط اقلیمی و اقتصادی-اجتماعی هر منطقه باشد. با توجه به محدودیت منابع آب و لزوم افزایش بهره وری منابع انرژی، اولویت دادن به محصولات راهبردی و خودکفایی در این محصولات منطبق با سند امنیت غذایی اهمیت دارد. در این میان لازم است جنبه های مختلف تولید موز و میوه های گرمسیری در استان های مختلف کشور از جمله استان اصفهان که با کمبود آب و بحران نسبی انرژی روبرو است بخوبی مطالعه شده و در الگوی توسعه کشت این محصولات لحاظ شود. کشت محصولات غیر راهبردی به ویژه محصولات غیر بومی منطقه با نیازهای رطوبتی و دمایی متفاوت از محل کشت در شرایط وجود معضلاتی نظیر ناترازی انرژی، کمبود آب و قیمت بالای برخی محصولات اصلی سبد غذایی مردم، می تواند تهدیدی برای امنیت غذایی و توسعه پایدار کشور در طولانی مدت باشد.
منبع:ایرنا
