از آنجایی که کمبود آب بزرگترین معضل جهان در قرن حاضر است لذا طبق اعلام معاونت مجامع، توسعه مدیریت و پشتیبانی شرکت مدیریت منابع آب ایران، حدود ۸۰ درصد از محصولات دنیا از طریق کشاورزی دیم به‌دست می‌آید اما در کشور ما این آمار برعکس است که این موضوع به نوبه خود فشار مضاعفی بر منابع آب تجدیدپذیر و منابع آب سطحی وارد می‌کند.
تلفات زیاد آب در مزرعه‌های کشاورزی، نبود آگاهی کشاورزان از اهمیت بهینه‌سازی و کارایی مصرف آب و آبیاری، بهره برداری نامناسب از تاسیسات آبیاری موجود، نشت آب از کانال‌های انتقال، استفاده نکردن از روش‌های آبیاری مناسب، نامناسب بودن الگو و تراکم کشت محصولات زراعی و باغی، توجه نکردن به میزان مصرف آن در انتخاب تولید محصولات کشاورزی موجب پایین آوردن کارایی در بخش کشاورزی می‌شود تا جایی که بهمن‌ماه امسال رهبرمعظم انقلاب در دیدار با کارآفرینان، تولیدکنندگان و دانش بنیان‌ها بر بهره وری ضعیف از آب و انرژی در کشور هشدار دادند.
«رهبر معظم انقلاب تصریح کردند؛ ۹۰ درصد آب صرف امور کشاورزی و تنها ۱۰ درصد صرف صنعت، مصارف خانگی و امثال آن‌ها می‌شود که اگر از این میزان آب مصرفی کشاورزی، تنها ۱۰ درصد هم صرفه جویی شود، آب بازیافت شده و به ارتقای بهره وری و افزایش سرمایه گذاری کمک می‌کند»
لذا باتوجه به شرایط خاص اقلیمی استان هرمزگان و به تبع کشورمان و همچنین پایین بودن امکان افزایش منابع جدید آب مورد استفاده در بخش کشاورزی و ضرورت افزایش تولید محصولات از منابع آب محدود، اصلاح مساله آب، انرژی و نیروی انسانی و استفاده از روش‌های نوین آبیاری برای افزایش کارایی مصرف آب از ضرورت‌های بخش کشاورزی است.
البته تمامی کشورهای جهان باتوجه به اهمیت تولید محصولات غذایی در تامین امنیت غذایی و امنیت عمومی یک جامعه، به دنبال ایجاد زنجیره‌های تولید و تامین مواد غذایی با کیفیت و سالم هستند؛ چرا که یک زنجیره تامین بهره ور می‌تواند به استفاده بهینه از منابعی همچون آب، انرژی و نیروی انسانی کمک کند و در نهایت تاثیر بسزایی در رشد پایدار اقتصاد و تحقق زنجیره امنیت غذایی مردم از «مزرعه تا سفره» شود.
اکنون از کل میزان آب زیرزمینی در هرمزگان ۸۱ درصد در حوزه مصرف کشاورزی و تنها ۱۹ درصد در بخش آشامیدنی و حوزه صنعت استفاده می‌شود که این خود زنگ خطری برای بحران آب در استان بوده که می‌طلبید فعالان بخش اقتصادی، خبرگان کشاورزی و دانش بنیان‌ها برای ارتقای بهره وری در مصرف آب برنامه ای مدون چاره اندیشی کنند که در این راستا بخش کشاورزی گلخانه ای و آبیاری نوین ترویج یافت و کشاورزان را به حفاظت از منابع آبی و بهره وری بالا و استفاده بهینه از این نعمت الهی سوق داد تا بتوان بتدریج در بحث تولید به خودکفایی رسیده و امنیت غذایی و سفره مردم را تامین کرد.
هم‌اکنون ۲.۶ میلیون هکتار از اراضی کشاورزی کشور به سامانه آبیاری نوین مجهز شده است که در استان هرمزگان باتوجه به اینکه این اقدام از سال ۱۳۷۰ کلید خورد، اکنون این آمار افزون بر ۱۱۲ هزار هکتار معادل ۷۰ درصد از اراضی کشاورزی استان را شامل می‌شود.
توسعه سامانه نوین آبیاری، احداث زیرساخت‌های کشاورزی و پیاده‌سازی الگوی کشت از سیاست‌های مهم وزارت جهاد کشاورزی است که محقق شدن این طرح‌ها در استان‌ها از جمله هرمزگان نیازمند تامین اعتبار است.
معاون آب و خاک سازمان جهادکشاورزی هرمزگان در این راستا گفت: سطح زیرکشت فعلی محصولات آبی استان افزون بر ۱۶۱ هزار هکتار با تولید سالانه افزون بر ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار تُن محصول است که درحال حاضر این استان با وجود شرایط سخت بی‌آبی، شرجی و گرما؛ بیش از ۷۰ درصد از اراضی باغی و زراعی آن به سامانه آبیاری نوین مجهز شده است که این عدد ۲ برابر میانگین کشوری را شامل می‌شود.
عبدالعلی مرادی افزود: آبیاری تحت فشار از سال ۱۳۷۰ در استان هرمزگان کلید خورد و از همان سال اجرا و توسعه این طرح در اولویت سازمان جهاد کشاورزی هرمزگان قرار گرفت.
وی با اشاره به اینکه هرمزگان یکی از پیشروترین استان‌ها در اجرای طرح آبیاری نوین است، ابراز کرد: در حال حاضر حدود ۱۱۲ هزار هکتار از اراضی این استان شامل ۶۰ درصد باغی و ۴۰ درصد زراعی مجهز به این سامانه شده‌اند.
معاون آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی هرمزگان همچنین با اشاره به اینکه آبیاری نوین در هرمزگان ابتدا از یک تا ۲ هکتار در هر قطعه آغاز کرده‌ایم، اظهار کرد: آبیاری تحت فشار بیشتر در شهرهای میناب، رودان، حاجی آباد و بندرعباس که بیشترین سطح زیرکشت محصولات زراعی و باغی استان یعنی معادل ۶۰ درصد را به خود اختصاص داده‌اند، انجام می‌شود.
معاون آب و خاک سازمان جهادکشاورزی هرمزگان همچنین با اشاره به حمایت دولت از طرح آبیاری نوین گفت: از ابتدای دولت سیزدهم تاکنون؛ در مجموع بیش از ۶۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی این استان در بخش زراعی و باغی به آبیاری تحت فشار مجهز شدند.
مرادی ادامه داد: در سال زراعی جاری (از اول مهرماه ۱۴۰۱ تا پایان شهریورماه سال آینده) سطح ابلاغی وزارتخانه به استان هرمزگان سه هزار و ۲۵۸ هکتار بوده که تاکنون توانستیم حدود ۴۰۰ هکتار را مجهز به ثبت سامانه کنیم و هم اکنون با طرح‌های در دست اجرا، پیش بینی مان این است که تا پایان سال بتوانیم به بیش از ۶۰۰ هکتار برسانیم.
وی اضافه کرد: در این راستا در صورت استفاده از آبیاری تحت فشار حدود ۸۵ درصد از هزینه اجرای آن را دولت به صورت بلاعوض پرداخت می‌کند و ۱۵ درصد نیز توسط بهره بردار تامین اعتبار می‌شود.
معاون آب و خاک سازمان جهادکشاورزی هرمزگان یادآور شد: در سال زراعی جاری ۱۴ میلیارد تومان برای اجرا و توسعه سامانه آبیاری نوین از محل اعتبارات طرح‌های ملی تحت عنوان کمک‌های تامین اعتباری برای این استان اختصاص یافته است.
مرادی با اشاره به اینکه استان هرمزگان به لحاظ سطح زیرکشت و اجرایی رتبه نخست کشور سطح آبیاری نوین را دارد، ابراز کرد: در حال حاضر سطح زیرکشت استان ۱۶۱ هزار هکتار بوده که ۱۱۲ هزار هکتار آن مجهز به توسعه سامانه نوین آبیاری شده است که ۷۰ درصد از کل اراضی را شامل می شود.
وی در پاسخ به این سوال که تا پایان سال ۱۴۰۴ چه میزان از اراضی کشاورزی هرمزگان به آبیاری نوین مجهز می‌شوند، گفت: پیش بینی مان این است که طبق برنامه در صورت تخصیص اعتبارات به موقع با اجرای طرح‌های ملی و استانی، حداقل سالانه یکهزار هکتار طرح به سامانه نوین آبیاری انجام دهیم که خوشبختانه خرده مالکی‌ها تقریبا تمام شده و مستلزم طرح‌های تجمیعی هستیم.
طرح‌های خرده مالکی بزرگترین مانع طرح آبیاری نوین/ راهکاری برای حل این معضل
معاون آب و خاک سازمان جهادکشاورزی هرمزگان با اشاره به مشکلات سر راه آبیاری نوین و وجود طرح‌های خُرده مالکی و پراکندگی اراضی کشاورزی در استان به عنوان بزرگترین مانع اظهار کرد: طرح‌های خرده مالکی در سال‌های اخیر بزرگترین مانع پیشرفت و توسعه در استان بوده است؛ چرا که خُردشدن اراضی کشاورزی استفاده از شیوه‌های مدرن آبیاری را دشوار و هزینه‌ها را بیشتر می‌کند و بکارگیری چنین روش‌هایی مقرون به صرفه نیست.
مرادی یادآور شد: اما برای یکپارچه سازی زمین و حل این معضل تمامی طرح‌های خُرده مالکی در استان هرمزگان تقریبا رو به اتمام است و اکنون به سمت طرح‌های تجمیعی سوق داده شده‌اند.
وی افزود: در طرح تجمیعی تعداد زیادی بهره بردار از منابع آبی مشترک استفاه می‌کنند، که دولت برای این طرح خدمات ارزنده‌ای همچون خط انتقال آب، ایستگاه پمپاژ، سقف ذخیره آب، شبکه برق رسانی، تسطیح اراضی، جاده بین مزارع، حذف درختان پیر و غیرمثمر، کاشت نهال های یارانه ای توسط واحد باغبانی و حفر چاله درنظرگرفته است.
این مسوول یادآور شد: البته هزینه طرح‌های تجمیعی بسیار بالاست و این امکانات بلاعوض دولت برای اجرای این طرح کافی نیست که می‌طلبد اعتبارات استانی نیز به این طرح اختصاص یابد.
وی یکی از مشکلات اصلی در اجرای آبیاری نوین را کمبود اعتبارات دانست و اظهار کرد: امسال باتوجه به اینکه بخش عمده ای از پرداختی‌ها به صورت اسناد خزانه اسلامی و سررسید آن سه ساله از ۲۶ خردادماه سال ۱۴۰۰ بوده، متاسفانه پیمانکاران استقبال کمتری دارند که از دولت و وزارتخانه درخواست شده بخش عمده‌ای (یعنی حداقل ۵۰ درصد) از این اعتباراتی که به ما ابلاغ می‌کنند به صورت وجه نقد باشد که بتوانیم سطح بیشتری را ارائه کنیم.
معاون آب و خاک سازمان جهادکشاورزی هرمزگان باتوجه به اینکه تعرفه هر سال از طرف وزارتخانه اعلام می‌شود، گفت: هرسال میزان تعرفه ای را به ما ابلاغ می‌کنند که براساس همان تعرفه باید برنامه ریزی کنیم و یک سطحی را پیش بینی می‌کنیم که در پایان سال این سطح ابلاغی وزارتخانه تحقق پیدا کند.
مرادی یکی دیگر از مشکلات سر راه اجرای طرح آبیاری نوین را همکاری نکردن شرکت سهامی آب منطقه ای عنوان کرد و گفت: باتوجه به دستورالعمل توسعه سامانه نوین آبیاری در استفاده از تخصیص آب متعارف و به روز توسط کشاورزان، لذا با مراجعه کشاورزان به این شرکت با تعدیل پروانه و یا تعدیل تخصیص آب مواجه می‌شوند که این موضوع باعث می‌شود بتوانیم سطح کمتری از اراضی مان را مجهز به آبیاری نوین کنیم.
مرادی اضافه کرد: حدود ۸۰ درصد اعتبارات کل سازمان جهادکشاورزی هرمزگان به بخش معاونت آب و خاک استان تعلق دارد که کارهای زیربنایی شامل تجهیز و نوسازی و تسطیح اراضی، احیا و توسعه باغات کشاورزی، احداث جاده بین مزارع، خطوط انتقال آب با لوله، کانال های آبرسانی و طرح توسعه سامانه های نوین آبیاری هوشمند ( تحت فشار، کم فشار، بارانی و زیرسطحی) انجام می‌شود.
وی گفت: در آبیاری هوشمند، زمانی که درخت نیاز به آب و کود مایع داشته باشد، از طریق سامانه برنامه ریزی می‌کنیم که یک دوره منظمی از تبخیر و تعرق درخت، رطوبت و گرمای هوا، را اعلام می‌کند که برحسب نیاز درخت، آبرسانی شود.
این مسوول از کشاورازن خواست، از خدمات و امکانات و تجهیزاتی که سازمان به آن‌ها ارائه می‌دهد، نگهداری کنند و به تدریج باید به خودکفایی برسند تا بتوانند از آن خدمات و امکاناتی که در اختیارشان قرارداده شده است، به نحو احسن استفاده کنند.
آبیاری نوین و مزایای آن
اگر بخواهیم سامانه آبیاری نوین و تحت فشار را تعریف کنیم در واقع به روش‌هایی گفته می‌شود که آب را توسط لوله و تحت فشاری بیش از فشار اتمسفر در سطح مزرعه کشاورزی توزیع و به گیاهان منتقل می‌شود؛ استفاده از این روش‌ها نیازمند یکپارچه‌سازی اراضی کشاورزی، سرمایه‌گذاری کلان دولتی و خصوصی و با صرفه‌تر شدن کار کشاورزی برای تولید کننده است.
این نوع آبیاری بالاترین بازدهی در مصرف آب را در بین انواع دیگر دارد، چرا که آب در طول مسیر از داخل لوله‌های مخصوصی عبور می‌کند و تماس مستقیم با هوا و خاک ندارد، اتلاف آب خیلی کم است و به‌طور معمول کمتر از آبیاری سنتی به آب و نیروی کارگر نیاز دارد.
در روش‌های آبیاری نوین(تحت فشار) آب به صورت بارانی و یا قطره ای توسط نیروی پمپ تحت فشار قرار گرفته و سپس به مزارع هدایت و مورد استفاده قرار می گیرد که با توجه به راندمان بالای این روش ها در کنار سایر مزایای آن می توان از آب محدود موجود سطح بیشتری از اراضی را کشت کرد.
یکنواختی پخش آب در زمین های ناهمگن، امکان آبیاری در اراضی ناهموار و شیب دار، انجام آبیاری های سبک یا سنگین، تسهیل در خودکار شدن آبیاری، امکان پخش همزمان کود و سم به همراه آب موردنیاز و نیاز کمتر به نیروی انسانی از مزایای استفاده از سامانه آبیاری تحت فشار است.
اجرای روش‌های نوین آبیاری، راندمان آبیاری را در قطره ای تا ۹۵ درصد و بارانی را تا ۷۵ یا ۸۰ درصد افزایش می دهد لذا طبق نظر متخصصان و مسوولان سازمان جهادکشاورزی؛ باتوجه به اقلیم خشک هرمزگان و همچنین کمبود منابع آبی و جدی بودن بحران آب، توسعه روش‌های نوین آبیاری برای صرفه جویی و مدیریت منابع آبی استان و همچنین تبدیل آبیاری سنتی و غرقابی در کشاورزی به روش‌های نوین آبیاری به عنوان یک ضرورت بیش از پیش دراین منطقه احساس می‌شد.
باتوجه به اینکه استان هرمزگان در منطقه نیمه خشک و خشک ایران قرار دارد و میانگین بارندگی سالیانه آن نیز حدود ۲۰۰ تا ۲۲۰ میلی متر است، لذا معاون آب و خاک سازمان جهادکشاورزی می گوید: برای اینکه بخواهیم استفاده بهینه از منابع آب موجود داشته باشیم و افزایش راندمان آبیاری مان را بالا ببریم، باید روش های نوین آبیاری را در دستورکارقرار دهیم.
مرادی، هدف از اجرای طرح توسعه سامانه های نوین آبیاری و تحت فشار را استفاده بهینه از منابع آب موجود، افزایش راندمان آبیاری، کاهش آفات و بیماری ها ، کنترل علف های هرز، پخش یکنواخت کود مایع در مزرعه، سهولت در رفت وآمد ماشین آلات و افزایش عملکرد در واحد سطح عنوان کرد.
وی، به طرح های پیشران حوزه آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی هرمزگان اشاره و بیان کرد: ایجاد شبکه زیر سد میناب، خط انتقال آب روستای تیدر و بخون در شهرستان حاجی آباد، اجرای شبکه فرعی و آبیاری تحت فشار منطقه یکدار شهرستان جاسک، احداث سد زاکین و خط انتقال آب روستای سغ شهرستان بندرعباس از مهم ترین طرح‌های در دست اقدام حوزه آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان است.
باتوجه به اینکه در سال‌های گذشته آبیاری نوین (تحت فشار، قطره ای و بارانی) به خوبی در کشور انجام شده لذا طبق اعلام معاون آب و خاک وزارت جهادکشاورزی، اولویت بعدی این وزارتخانه گسترش آبیاری هوشمند است.
صفدر نیازی شهرکی که چهارم بهمن‌ماه امسال برای شرکت در گردهمایی مدیران ستادی و استانی آب و خاک کشور به استان هرمزگان آمده‌بود، گفت: در این راستا ۱۶ نقطه در کشور به عنوان نمونه آزمایشی (پایلوت) انتخاب شده و با همکاری شرکت‌های دانش بنیان و مراکز علمی و دانشگاهی آبیاری هوشمند در آن‌ها اجرا شده است.
به گفته وی، در این شیوه با استفاده از لوازم سنجش، شاخص‌هایی مانند رطوبت، اقلیم، جنس خاک و میزان بارندگی پایش شده و آبیاری با محاسبه دقیق و براساس نتایج این پایش‌ها انجام می‌شود تا هدر رفت آب به کمترین میزان برسد و بهره وری منابع آبی افزایش یابد.
نیازی شهرکی، کاهش هزینه تمام شده طرح‌های آب و خاک را یکی دیگر از اولویت‌ها اعلام و اضافه کرد: هنوز حدود ۵۰ درصد کانال‌های انتقال آب در بخش کشاورزی، خاکی است که مباحثی مانند انتقال با لوله، استفاده از کانال‌های بتنی و بتنی پارچه‌ای به عنوان گزینه‌های جایگزین درحال پیگیری است.
وی، با اشاره به سهم ۱۶ درصدی بخش کشاورزی از مصرف برق کشور اظهار کرد: اقداماتی هم برای کاهش مصرف برق با رویکرد دانش بنیان در این بخش آغاز شده و نتایج خوبی نیز در مقیاس نمونه‌ای (پایلوت) به دست آمده است.
معاون وزیر جهادکشاورزی گفت: باتوجه به محدودیت‌ها در منابع مالی و دیگر شاخص‌های تاثیرگذار، جهت گیری همه اقدامات یادشده افزایش بهره وری است.
نیازی شهرکی به مدیران ستادی و استانی آب و خاک جهادکشاورزی توصیه کرد: تنوع بخشی به روش‌های تامین مالی طرح‌ها را مورد توجه قرار دهند و به جای آغاز طرح‌های جدید، بر تکمیل حدود ۷۰۰ طرح نیمه تمام حوزه آب و خاک متمرکز شوند.
سرپرست معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی نیز پیش از این گفته بود که ایران در بخش تولید لوازم و تجهیزات آبیاری به مرز خودکفایی رسیده است اما موضوع فناوری در ارتباط با آبیاری نوین باید جدی گرفته شود و کشاورزان نیز ضمن روی آوردن به اجرای این طرح، مراقب این تجهیزات باشند؛ چرا که دانستن اصول نگهداری سیستم آبیاری قطره‌ای باعث کاهش هزینه‌های نگهداری و در نتیجه استفاده صحیح و بهینه از این سیستم می‌شود.
سرویس خبری: اخبار کشاورزی و باغبانی
